Οι Εβραίοι της Ισπανίας στην ιστορία

Οπως αναφέρουν ιστορικοί, στην Ισπανία υπήρχε εβραϊκή παρουσία από την εποχή των Φοινίκων. Η παρουσία αυτή συνεχίστηκε και όταν ακόμη η χώρα αποτέλεσε τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (148 π.Χ. - 351 μ.Χ.), κατά την περίοδο της οποίας εγκαταστάθηκαν πολλοί εβραίοι έμποροι, ενώ κάποιοι άλλοι μεταφέρθηκαν εκεί ως δούλοι.

Οταν οι Αραβες κατέκτησαν την Ισπανία, το 711 μ.Χ., υπήρχε εκεί πολυάριθμη εβραϊκή κοινότητα. Ιδιαίτερα κατά τη βασιλεία του Αμπντουραχάν Γ' (912-961) η εβραϊκή παρουσία ήταν έντονη και συνέβαλε στην ανάπτυξη των γραμμάτων και των τεχνών, ώστε η περίοδος αυτή να χαρακτηρίζεται «χρυσός αιώνας». Τον 11ο αιώνα οι Ισπανοί άρχισαν την ανακατάληψη της χώρας τους από τους μουσουλμάνους και το 1085 επανέκτησαν την ιστορική πόλη Τολέδο.

Στις αρχές του 12ου αιώνα διατυπώθηκε από αντισημίτες της Αγγλίας η «συκοφαντία αίματος» για τους Εβραίους, η οποία το 1250 βρήκε πρόσφορο έδαφος στις μεγάλες ισπανικές πόλεις και ιδιαίτερα στη Σαραγόσα. Τις κατηγορίες αυτές εναντίον των Εβραίων αξιοποίησε ο Φερνάντ Μαρτίνες, αρχιδιάκος της μικρής πόλης Εσίζα, ο οποίος το 1378 άρχισε να εκφωνεί πύρινους λόγους εναντίον των Εβραίων της Σεβίλλης, που την εποχή εκείνη αριθμούσαν μερικές χιλιάδες και διατηρούσαν 23 συναγωγές.

Οταν πέθανε ο βασιλιάς της Καστίλλης, ο Μαρτίνες πύκνωσε τα αντισημιτικά κηρύγματά του φανατίζοντας το πλήθος, το οποίο στις 4.6.1391 ξέσπασε με αφάνταστη μανία εναντίον των Εβραίων. Οι κοινότητες και οι συναγωγές τους καταστράφηκαν ενώ χιλιάδες δολοφονήθηκαν. Οσοι απέμειναν, άλλοι αναγκάστηκαν να «βαπτιστούν» με τη βία (κονβέρσος) και άλλοι τράπηκαν σε άλλα μέρη για να γλιτώσουν την οργή του πλήθους. Τα αιματηρά γεγονότα γρήγορα επεκτάθηκαν και σε άλλες ισπανικές πόλεις με ανυπολόγιστες ζημιές και θύματα.

Λίγο καιρό αργότερα ­ το 1410 ­ ο Βιβάντε Φερέρ πέτυχε με την ευγλωττία του να παρασύρει το πλήθος σε βιαιοπραγίες εναντίον των Εβραίων και οι κρατικές αρχές διέταξαν τον εγκλεισμό τους σε χωριστές συνοικίες (γκέτο), «Χουδέρια», με περιοριστικούς όρους.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι την εποχή εκείνη η Ισπανία δεν αποτελούσε κράτος με τη σημερινή μορφή του. Υπήρχαν πόλεις-βασίλεια οχυρωμένα, που μάχονταν για την επικυριαρχία ενός ηγεμόνα επί του άλλου. Οι δολοπλοκίες και οι δολοφονίες ήταν κάτι συνηθισμένο, ο κλήρος ήταν σύμμαχος του εκάστοτε ηγεμόνα, ενώ ο ηγεμόνας ήταν υποχείριος του κλήρου.

Οι διπλωμάτες της εποχής, για να ενώσουν τα βασίλεια της Ισπανίας, πέτυχαν το 1469 τον γάμο του Φερδινάνδου (κληρονόμου του θρόνου της Αραγονίας) με την Ισαβέλλα (διάδοχο του θρόνου της Καστίλλης). Παρά το νεαρό της ηλικίας τους (ήταν περίπου 18 ετών) ασπάστηκαν την ιδέα για τη δημιουργία ενός ισχυρού κράτους βασισμένου στον νόμο και στην τάξη, με ισχυροποιημένη την Καθολική Εκκλησία. Με την άνοδο του καθολικισμού καλλιεργήθηκε το μίσος κατά των Εβραίων, που είχε τις ρίζες του στον θρησκευτικό φανατισμό αλλά και στον εμπορικό ανταγωνισμό τον οποίο ασκούσαν.

Οι κληρικοί επιδίωκαν με κάθε τρόπο την ενοποίηση του πληθυσμού σε μια κοινή θρησκεία και γλώσσα. Ετσι το θρησκευτικό πρόβλημα εξελίχθηκε σε φυλετικό με το ξέσπασμα ταραχών εναντίον των Εβραίων.

Τον Νοέμβριο του 1478 οι ισπανοί βασιλείς εξέδωσαν μια διακήρυξη με την οποία εκφραζόταν η δυσαρέσκειά τους για τους «ψευδοχριστιανούς Εβραίους» («κονβέρσος»), γιατί ­ παρά τον εκχριστιανισμό τους ­ δεν έπαυαν να πιστεύουν και να τηρούν κρυφά την εβραϊκή θρησκεία.

Επέτρεψαν τότε τη λειτουργία ενός «Εκκλησιαστικού Σώματος» το οποίο από το 1480 θεωρήθηκε «κυβερνητική υπηρεσία» και έγινε γνωστό ως «Ιερή Εξέταση» (Σουπρέμα).

Αρχισε να λειτουργεί «δικαστήρια» προκειμένου να εκδικάσουν χιλιάδες υποθέσεις «κατηγορουμένων» και οι «μη μετανοούντες» οδηγούνταν σε «θάνατο στην πυρά» («άουτο ντα φε» - πράξη πίστης). Αρχηγός της «Ιερής Εξέτασης» ορίστηκε ένας φανατικός και αυστηρός μοναχός του Τάγματος των Φραγκισκανών, ο Χιμένεθ ντε Θιανέρος. Το εκκλησιαστικό αυτό σώμα αποτέλεσαν πολίτες, ανακριτές, δικαστές και κληρικοί. Το 1486 διορίστηκε γενικός «ιεροεξεταστής» ο Δομινικανός Θωμάς ντε Τουρκοεμάδα ­ «τρομερός», όπως αποκλήθηκε ­, με σκοπό να διευθύνει και να συντονίζει τις εργασίες των «δικαστηρίων». Αυτός στράφηκε με ιδιαίτερη μανία εναντίον των «κονβέρσος», οι οποίοι στο μεταξύ χάρη στη μόρφωση και στην ικανότητά τους είχαν καταλάβει υψηλές κρατικές θέσεις, γεγονός που εξόργιζε κληρικούς και ευγενείς. Τους «κονβέρσος» χλεύαζαν διαρκώς αποκαλώντας τους «μαράνους - γουρούνια» (ανουσίμ στην εβραϊκή διάλεκτο) και αυτοί υπήρξαν τα πρώτα θύματα της Ιερής Εξέτασης. Οταν η Γρανάδα κατελήφθη από τα χριστιανικά στρατεύματα, τον Ιανουάριο του 1492, ο θρησκευτικός και εθνικός φανατισμός των κατοίκων έφτασε στο κατακόρυφο. Ζητούσαν να γίνει η Ισπανία ένα ισχυρό χριστιανικό κράτος, με ενδυνάμωση της Καθολικής Εκκλησίας, απαλλαγμένο από κάθε «ξένο». Επρεπε λοιπόν οι Εβραίοι να διωχθούν από τη χώρα.

Μέσα σε αυτό το γενικό κλίμα ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα υπέγραψαν στις 31.3.1492 ένα διάταγμα το οποίο προέβλεπε ότι όσοι Εβραίοι δεν επιθυμούσαν να ασπαστούν τον καθολικισμό θα έπρεπε να εγκαταλείψουν τη χώρα.

Ηταν η χρονιά που ο Χριστόφορος Κολόμβος ξεκινούσε με τις γαλέρες του να αναζητήσει νέους ορίζοντες, ενώ σε άλλα λιμάνια της Ισπανίας καράβια με 250.000 Εβραίους ξεκινούσαν για μια «νέα έξοδο». Αυτοί κατέφυγαν στις πλησιέστερες χώρες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και εγκαταστάθηκαν στα μεγάλα λιμάνια της Κωνσταντινούπολης, της Σμύρνης, της Θεσσαλονίκης κ.α.

Ο Βαγιαζήτ Β' δέχθηκε τους πρόσφυγες στην αυτοκρατορία του και διευκόλυνε την εγκατάστασή τους. Ενας χρονικογράφος της εποχής, ο Εμμανουήλ Αμποάβ, κατέγραψε το ειρωνικό σχόλιο του σουλτάνου για τον Φερδινάνδο: «Πώς είναι δυνατόν ο Φερδινάνδος να είναι σοφός και έξυπνος, όταν φτωχαίνει τον τόπο του και πλουτίζει τον δικό μου!».

Οι «σεφαραδίτες» Εβραίοι, όπως αποκαλούνταν (από το βιβλικό όνομα «σεφαράντ» της Ιβηρικής χερσονήσου), διατήρησαν στις χώρες όπου εγκαταστάθηκαν τη γλώσσα και τις παραδόσεις που πήγαζαν από τον ακμαίο πολιτισμό τους, ο οποίος επέδρασε στη Δύση περισσότερο από ό,τι μπορεί να γίνει φανερό από μια σύντομη προσέγγιση. Στις χώρες όπου έζησαν ανέπτυξαν τα γράμματα, τις τέχνες, το εμπόριο. Μερικοί είχαν κρατήσει τα κλειδιά των σπιτιών τους στην Ισπανία ελπίζοντας σε μια «επιστροφή».

Από τις 250.000 πρόσφυγες μερικές χιλιάδες εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη, όπου βρήκαν μια οργανωμένη εβραϊκή κοινότητα. Εκεί μετέφεραν τις πλούσιες αναμνήσεις τους, τη γλώσσα και τα τραγούδια τους, μια μεγάλη κληρονομιά που είχε σφυρηλατηθεί πάνω στον πόνο. Και αυτή την κληρονομιά μπόρεσαν να κρατήσουν ως τις ημέρες μας...

Ο Ισπανός Χουάν Αντόνιο Λιορέντε εξέδωσε στο Παρίσι το 1817 ένα βιβλίο, μετά από έρευνα που έκανε στα αρχεία των δικαστηρίων της Ιερής Εξέτασης, με εντολή του Ιωσήφ Βοναπάρτη. Οπως διαπίστωσε, 8.800 άτομα κάηκαν στην πυρά ενώ 96.494 άτομα τιμωρήθηκαν με... μικρότερες ποινές.

Το φθινόπωρο του 1948 ένας απόγονος των Ισπανοεβραίων ­ ο Μωυσής Λαβέντα ­, που είχε επιζήσει των χιτλερικών στρατοπέδων, μαζί με άλλους 365 Εβραίους ισπανικής καταγωγής πήγαν στην Ισπανία και άνοιξαν μια συναγωγή για να προσεύχονται.

Τον χρόνο αυτό η ισπανική κυβέρνηση έκανε την πρώτη στην ιστορία γενναιόδωρη πράξη της. Τους έδωσε την ισπανική υπηκοότητα και τους επέτρεψε να λειτουργήσουν όσες συναγωγές απέμειναν. Τον Δεκέμβριο του 1968 η ισπανική κυβέρνηση δημοσίευσε νόμο με τον οποίο ακύρωνε το διάταγμα του 1492.

Πεντακόσια χρόνια αργότερα, το 1992, σε όλες τις χώρες όπου ζούσαν Ισπανοεβραίοι η «επέτειος» τιμήθηκε με διάφορες εκδηλώσεις. Σε μια τελετή που έγινε σε συναγωγή της Ισπανίας παρέστησαν εκπρόσωποι της ισπανικής κυβέρνησης οι οποίοι ζήτησαν δημοσίως συγγνώμη από τους Εβραίους για τα δεινά που τους προκάλεσε η χώρα τους και πρότειναν «συμφιλίωση».

Με το ίδιο πνεύμα μίλησαν και οι σημερινοί βασιλείς Χουάν Κάρλος και Σοφία, όταν στις 29/5/1999 επισκέφθηκαν τη Θεσσαλονίκη, όπου δήλωσαν στην εκεί κοινότητα ότι «οι Εβραίοι είναι ευπρόσδεκτοι στη χώρα μας», αναγνωρίζοντας τη μεγάλη συμβολή τους στην ιστορία της Ισπανίας.

(πηγή: BHMA)