Χίος

Ωραίο νησί!
Και, λέγοντας μονάχα τ’ όνομά σου,
Με περιχούν τ’ ανθόνερα
και τα ροδόσταμά σου
Γ. Δροσίνης

Νομός
O Nομός Xίου αποτελείται από τέσσερα νησιά, τη Χίο, τις Oινούσσες, τα Ψαρά και τα Αντίψαρα. Πρωτεύουσα είναι η Χίος. Έχει έκταση 842 τ.χλμ. και ο νομός διοικητικά, περιλαμβάνει 10 Δήμους οι περισσότεροι από τους οποίους προήλθαν από συνενώσεις μικρότερων ΟΤΑ. Κυριότερο αστικό κέντρο είναι η πόλη της Χίου στην οποία κατοικούν περίπου 35.000 άτομα. Το νησί της Χίου αριθμεί περισσότερους από 51.000 κατοίκους. Η Χίος στα βόρεια χαρακτηρίζεται από ορεινές εκτάσεις ενώ στα νότια και κεντρικά από εναλλαγή ορεπεδιών και μικρών βουνών ή λόφων. Το ανάγλυφο της Χίου παρουσιάζει εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εναλλαγή μεταξύ πεδιών εκτάσεων και ορεινών εξάρσεων. Το Πεληναίο είναι ο μεγάλυτερος ορεινός όγκος του νησιού και η κορυφή του Προφήτη Ηλία η υψηλότερη (1297 μ.), ακολουθεί το Όρος με 1186 μ. Το κλίμα του νησιού είναι ήπιο μεσογειακό και μάλλον ξερό, με βροχές κατά τους χειμερινούς μήνες και δροσερό καλοκαίρι. Με πολλές αίθριες μέρες το χρόνο η Χίος κατέχει την τρίτη θέση μεταξύ των ελληνικών νησιών ως προς την ηλιοφάνεια ενώ χιόνι πέφτει πολύ σπάνια. Εκτεθειμένη στους βόρειους και βορειοδυτικούς ανέμους τους καλοκαιρινούς μήνες, τα μελτέμια, είναι γνωστή ως το νησί των ανέμων.

Γεύσεις, Αγορές
Στη Χίο φυσικά θα δοκιμάσετε και θα αγοράσετε μαστίχα. Δεν είναι δυνατή η επίσκεψή σας χωρίς αυτή την επιλογή, σε όλες τις μορφές της, κρυσταλλική, σε τσίχλα, σε ποτό, σε γλυκό. Επίσης εξαιρετικά γλυκά του κουταλιού και του ταψιού, αλλά και ούζο, σούμα χιώτικη, λικέρ, ροδόνερο, αμυγδαλωτά, ντοματάκια, και φρέσκα φρούτα. Επίσης αρωματικά φυτά και μέλι, καθώς και παραδοσιακά κεντήματα από τα Θυμιανά και κεραμικά από τα Αρμόλια. Δοκιμάστε τοπικές συνταγές με μαστίχα καθώς και θαλασσινά και παραδοσιακή ελληνική κουζίνα.

Αποστάσεις
Από την πόλη της Χίου:
Καλλιμασία 15 χλμ.
Καρδάμυλα 26 χλμ.
Καλαμωτή 27 χλμ.
Βροντάδος 6 χλμ.
Κάμπος 5 χλμ.
Βολισσός, 42 χλμ.

Η Περιοχή
Το νησί της μαστίχας, των γιασεμιών και των μεθυστικών αρωμάτων, το νησί με τα περιβόλια και τις πορτοκαλιές. Το αρχοντονήσι με τα πέτρινα μέγαρα και τις βοτσαλωτές αυλές, με τα μοναδικά μεσαιωνικά χωριά και τους πύργους του. Η Χίος είναι τόπος με πανάρχαια ιστορία, σταυροδρόμι πολιτισμών και εμπορίου. Τη ζήλεψαν οι αρχαίοι, την αγάπησαν οι κάτοικοί της, την πόθησαν οι εχθροί. Επιλέξτε βόλτα πάνω-κάτω στο λιμάνι, κουβεντούλα με τους ντόπιους, μαστίχα χιώτικη και γλυκά του κουταλιού, παγωτό χωνάκι και ξεγνοιασιά. Δείτε μεταξύ άλλων στη Χώρα το Αρχαιολογικό Μουσείο. Ένας από τους ωραιότερους χώρους του νησιού, στην περιοχή της Ευαγγελίστριας, προς νότο κοντά στο λιμάνι. Το κτήριο οικοδομήθηκε τα έτη 1966 - 1971 και έχει συνολική επιφάνεια 2.500 τετραγωνικά μέτρα, από τα οποία τα 1. 200 τετραγωνικά μέτρα είναι εκθεσιακοί χώροι. Το μουσείο, φιλοξενεί ευρήματα από τη Νεολιθική εποχή ως και την Κλασική και τη Ρωμαϊκή περίοδο. Είναι γνωστό και ως Επιγραφικό Μουσείο, καθώς διαθέτει και αξιόλογη συλλογή επιγραφών. Στην είσοδο εκτίθενται αντίγραφα γλυπτών που βρέθηκαν στο νησί και ανήκουν σε τοπικούς καλλιτέχνες. Στην κυρίως αίθουσα εκτίθενται αγγεία και όστρακα από αγγεία, πολυάριθμα είδη γεωμετρικά και αρχαϊκά, τις γνωστές Χιώτικες κύλικες. Επίσης ειδώλια, ένα απ' αυτά της ελληνιστικής περιόδου τοποθετημένο σε μια βιτρίνα στο βάθος της αίθουσας μπορεί να θεωρηθεί ότι παριστάνει τον Όμηρο. Στον ίδιο χώρο θα δείτε γλυπτά μεταξύ των οποίων δύο ωραιότατα αντίγραφα της περίφημης Κόρης της Χίου του 6ου π.Χ., που μας θυμίζουν ότι η Χίος εκείνη την εποχή υπήρξε έδρα ονομαστής σχολής γλυπτών (το πρωτότυπό της βρίσκεται στη Bοστώνη των H.Π.A. και είχε θαυμάσει ο Rodin). Το μουσείο εκθέτει και είδη μικροτεχνίας καθώς και αρχιτεκτονικά μέλη από το ναό του Απόλλωνα Φαναίου και τμήματα από το αρχαίο θέατρο της Νάξου. Δυο άλλες αίθουσες περιέχουν επιτύμβιες και αναθηματικές στήλες και επιγραφές από την 3η χιλιετία π.Χ. ως τη ρωμαϊκή εποχή, αντικείμενα χάλκινα καθώς και αγγεία της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου. Ένα από τα ενδιαφέροντα εκθέματα είναι μια στήλη με επιγραφή επιστολή του Μ. Αλεξάνδρου (332 π.Χ.) που αναφέρεται στην αλλαγή του πολιτεύματός τους. Σύμφωνα με την επιγραφή ορίζετε η αποκατάσταση του δημοκρατικού πολιτεύματος, η σύνταξη νέων νόμων και η τροποποίηση των παλαιότερων σύμφωνα με το νέο πολίτευμα, η επιστροφή των εκπατρισθέντων δημοκρατικών και η τιμωρία των ολιγαρχικών, καθώς και η συμμετοχή της Χίου με 20 τριήρεις στο στόλο. Ιδιαίτερη θέση κατέχουν, τέλος, τα ευρήματα από τις ανασκαφές της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής στο Εμπορειό, στον Άγιο Γάλα (νεολιθικά) και στα Φανά (αρχαϊκά - κλασικά). Oι αρχαιολόγοι S. Hood και J. Boardman, που έκαναν τις έρευνες, έγραψαν ειδικά πολυσέλιδα βιβλία για τα ευρήματα και την ιστορία της παμπάλαιας πολιτείας του Eμπορειού. Από τα σημαντικότερα εκθέματα είναι ένα προϊστορικό αγγείο από το Εμπορειό (14ος αι. π.Χ.), γεωμετρικοί αμφορείς από την πόλη της Χίου (8ος αι. π.Χ.) και φύλλα χρυσού από τάφο στην πόλη της Χίου (Ελληνιστικοί χρόνοι), (22710-44239).
Βυζαντινό Μουσείο Χίου (Μετζητιέ Τζαμί). Έξω από το φρούριο, στην άκρη της κεντρικής πλατείας του Βουνακίου υπάρχει το παλιό τζαμί με τον ψηλό μιναρέ που χρησιμοποιείται σήμερα ως Βυζαντινό μουσείο. Το τέμενος είναι Οθωμανικό κτίσμα του δευτέρου μισού του 19ου αιώνα. Στην πρόσοψη θα δείτε μια μικρή αυλή όπου βρίσκεται το κτίσμα του φυλακείου και μια κρήνη. Στον αύλειο χώρο εκτίθενται γλυπτά παλαιοχριστιανικά, βυζαντινά, γενουατοκρατίας, τουρκοκρατίας και μεταβυζαντινά λαϊκής τέχνης. Ακόμα εβραϊκές επιτύμβιες πλάκες και πέντε κανόνια του 17ου αιώνα. Τα σημαντικότερα εκθέματα του Μουσείου είναι μια μεταβυζαντινή τοιχογραφία με παράσταση θαύματος του Αγίου Νικολάου (έργο του Αναγνώστου Μιχαήλ Χωματζά το 1734) που προέρχεται από την προτελευταία φάση εικονογράφησης του ναού Παναγίας Κρίνας στους Βαβύλους και Δύο μαρμάρινα υπέρθυρα της εποχής της γενουατοκρατίας με το θέμα του Αγίου Γεωργίου που καταβάλλει τον δράκοντα, (22710-26866).
Μητροπολιτικός Ναός Αγίων Βίκτορος, Μηνά και Βικεντίου. Ο σημερινός Μητροπολιτικός ναός των Αγίων Μηνά, Βίκτορος και Βικεντίου ήταν παλαιά μικρό μοναστήρι. Κτίστηκε στα χρόνια της Γενουατοκρατίας σε ρυθμό βασιλικής με τρία κλίτη, που χωρίζονταν με πορφυρίτη και οφίτη. Ο ναός είχε εσωνάρθηκα και οι τοίχοι ήταν αγιογραφημένοι. Το 1822 πυρπολήθηκε από τους Τούρκους και το 1840 ανοικοδομήθηκε με απόφαση του Μητροπολίτου Χίου Κοσμά. Με την επίμονη προσπάθεια του ιδίου ανακηρύχθηκε ως μητροπολιτικός Ναός και για πρώτη φορά ακούστηκε σε αυτόν ο ήχος της καμπάνας μετά την καταστροφή του 1822. Το 1881 κατέπεσε από το φοβερό σεισμό και με πολλές θυσίες κτίστηκε ο σημερινός μεγαλοπρεπής ναός. Ο ναός διαθέτει υπέροχο βοτσαλωτό περίβολο και είναι αφιερωμένος στους Αγίους Μηνά, Βίκτορα και Βικέντιο. Η μνήμη τους εορτάζεται στις 11 Νοεμβρίου, οπότε γιορτάζεται και η απελευθέρωση της Χίου από τους Τούρκους το 1912. Στη Μητρόπολη φυλάσσεται λείψανο του Αγίου Ισιδώρου (22710-22914).
Βιβλιοθήκη Κοραή. Δίπλα στη Μητρόπολη θα βρείτε την περίφημη βιβλιοθήκη Κοραή. Ιδρύθηκε το 1792 από την Εφορεία Ορθοδόξων Σχολείων της Χίου. Με το σεισμό του 1881 το κτήριο υπέστη σοβαρές ζημιές και μετά τις εργασίες αποκατάστασης πήρε τη σημερινή του μορφή. Σήμερα φιλοξενεί περισσότερους από 135.000 τόμους και εμπλουτίζεται συνεχώς. Στον πρώτο όροφο στεγάζεται το Μουσείο Αργέντη (22710-44246).
Εθνολογικό και Λαογραφικό Μουσείο Αργέντη. Το μουσείο ιδρύθηκε από το Φίλιππο Αργέντη το 1937 και στην αρχή στεγάστηκε σε αίθουσα του Γυμνασίου της Χίου. Αργότερα, και με έξοδα του ίδιου προστέθηκε ο δεύτερος όροφος στο κτίριο της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Κοραή, όπου το 1962 έγινε η μετεγκατάσταση του μουσείου. Στις αίθουσές του εκτίθεται μια αντιπροσωπευτική συλλογή με τοπικές ενδυμασίες από κάθε γωνιά της Χίου, λαϊκά κεντήματα, υφαντά, εργαλεία, σκεύη, ξυλόγλυπτα αντικείμενα, χαλκογραφίες, τοπογραφικούς και ιστορικούς πίνακες. Η εντυπωσιακά προσεγμένη τοποθέτησή τους, δίνει ανάγλυφη εικόνα της παλιότερης ζωής του τόπου, (22710-44246).
Πινακοθήκη Αργέντη. Η Πινακοθήκη δωρεά του Φίλιππου Αργέντη περιλαμβάνει μεγάλη συλλογή έργων και στεγάζεται μαζί με το Μουσείο Αργέντη (22710-43830).
Δημοτική Πινακοθήκη. Η Δημοτική Πινακοθήκη εγκαινιάστηκε το 1994 και στεγάζεται στο αναπαλαιωμένο κτήριο παλαιών Δημοτικών Λουτρών. Προσπάθεια της Δημοτικής Πινακοθήκης είναι φέρει τους πολίτες της Χίου κοντά στις εικαστικές τέχνες και να υποστηρίξει τους πολυάριθμους χιώτες καλλιτέχνες να πλησιάσουν το ευρύτερο κοινό. Στο χώρο φιλοξενούνται συχνά περιοδικές εκθέσεις. Η Πινακοθήκη φιλοξενεί δύο μόνιμες εκθέσεις, μια με έργα του ζωγράφου Γιάννη Μηταράκη τα οποία έχουν δωρηθεί και μια με συλλογή πινάκων των Νικολάου των Μαριάννας Διοματάρη, (22710-43830).
Παλαιό Γυμνάσιο. Το Γυμνάσιο ιδρύθηκε το 1792 ως Σχολή της Χίου από τον Αθανάσιο τον Πάριο και λειτούργησε ως το 1822. Το 1839 άρχισε και πάλι την λειτουργία του και υπήρξε σημαντικό κέντρο παιδείας. Στο Γυμνάσιο δίδαξαν σημαντικοί λόγιοι όπως ο Α. Πάριος, ο Θεόδωρος Πρώιος και ο Νεόφυτος Βάμβας. Στην αυλή δεσπόζει ο ανδριάντας του Ανδρέα Συγγρού.
Ομήρειο Πνευματικό Κέντρο. Το Ομήρειο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Χίου αποτελεί τον ομφαλό της πνευματικής και πολιτιστικής κίνησης του νησιού και φιλοξενεί καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες, επιστημονικά συνέδρια, συναντήσεις και εκθέσεις. Το κέντρο κτίστηκε το 1974 από τους Μιχάλη και Σταματία Ξυλά. Στο Ομήρειο, το χειμώνα, δίνονται οι παραστάσεις του Δημοτικού Περιφερειακού Θεάτρου (ΔΗΠΕΘΕ) Βορείου Αιγαίου. (22710-44391).
Παλαιοχριστιανική βασιλική Αγ. Ισιδώρου. Στη συνοικία Λέτσαινα, θα δείτε τη παλαιοχριστιανική βασιλική του Αγίου Ισιδώρου που κτίστηκε στα μέσα του 5ου αιώνα πάνω σε προγενέστερο ρωμαϊκό κτίσμα. Ο Άγιος είναι και προστάτης του νησιού (μαρτύρησε στη Χίο στα χρόνια του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Δέκιου). Στο εσωτερικό του ναού υπάρχει υπόγεια θολωτή κρύπτη όπου άλλοτε φυλάσσονταν τα λείψανα του Αγ. Ισιδώρου και της Αγ. Μυρόπης, που μαρτύρησαν στην Χίο κατά την πρώτη χριστιανική περίοδο.

Υγεία
Γενικό Νοσοκομείο Χίου, 22710-44302
Επίσης η Χίος διαθέτει θειοσιδηρούχες ιαματικές πηγές και ένα είδος κέντρου λουτροθεραπείας στη θέση Αγιάσματα, δυτικά της παραλίας των Καμπιών.

Αεροπορική σύνδεση
Υπάρχουν καθημερινές πτήσεις από Αθήνα για Χίο το καλοκαίρι και το χειμώνα. Διάρκεια πτήσης περίπου 40 λεπτά. Οι πτήσεις αναχωρούν από το Αεροδρόμιο Ελευθέριος Βενιζέλος (Αθήνα). Όλες οι πτήσεις έχουν προορισμό το αεροδρόμιο της Χίου (στον Κάμπο, στη θέση Κοντάρι) και πραγματοποιούνται από τις Ολυμπιακές Αερογραμμές και την Aegean. Επίσης αεροπορικώς συνδέεται εβδομαδιαία με τη Θεσσαλονίκη, Μυτιλήνη, Σάμο και Ρόδο. Olympic Airlines, 210-9666666, στη Χίο (στην Προκυμαία) 22710-24515 και 22414 και στο αεροδρόμιο 22710-23998, Aegean Airlines, 9988350. Το αεροδρόμιο της Χίου βρίσκεται 3 χλμ. νότια από την πόλη, 22710-81400

Ακτοπλοϊκή σύνδεση
Υπάρχουν καθημερινά δρομολόγια από Πειραιά για Χίο. Διάρκεια ταξιδιού από το λιμάνι του Πειραιά από 4-5 ως 9-11 ώρες, ανάλογα τον τύπο του πλοίου, απόσταση 153 ν. μίλια. Λιμεναρχείο Πειραιά, 210-4114785 και 4172657, Λιμεναρχείο Χίου, 22710-44433), Ναυτιλιακή Εταιρεία Λέσβου, 22710-41319, www.nel.gr. Με φεριμπότ το νησί συνδέεται με Θεσσαλονίκη (απόσταση 222 ν. μίλια και διάρκεια 20 ώρες), Καβάλα (απόσταση 179 ν. μίλια και διάρκεια 23 ώρες), Σάμο και κάθε μέρα με Λέσβο. Το καλοκαίρι γίνονται δρομολόγια από Σύρο και Βόλο. Από τη Χίο υπάρχουν καθημερινά δρομολόγια για Ψαρά και Οινούσσες (από το λιμάνι της Χίου, τα Λιμιά και τη Βολισσό), για τις Οινούσσες το πλοίο ΟΙΝΟΥΣΣΑΙ ΙΙ (αναχώρηση από τη Χίο 1400, αναχώρηση από τις Οινούσσες 0900). Από Χίο για Τσεσμέ: Η ακτοπλοϊκή γραμμή Χίου-Τσεσμέ, είναι αρκετά συχνή και το καλοκαίρι υπάρχουν δρομολόγια που φεύγουν 5 μέρες την εβδομάδα. Η απόσταση από λιμάνι σε λιμάνι είναι περίπου 8,3 ν. μίλια και η διαδρομή διαρκεί λιγότερο από μία ώρα. Miniotis Lines, τηλ. 22710-24670 και 41073, www.miniotis.gr.

Οδική σύνδεση
Με κέντρο την πόλη της Χίου μπορείτε να φτάσετε σε όλο το νησί. Οι κύριες γραμμές αστικών (μπλέ) λεωφορείων, είναι προς το Βροντάδο (βόρεια) και προς τον Καρφά, τον Κάμπο και τα κοντινά χωριά (νότια). Η αφετηρία των αστικών λεωφορείων βρίσκεται μπροστά στο Δημαρχείο (22710-22079 και 23086). Η αφετηρία των υπεραστικών λεωφορείων ΚΤΕΛ βρίσκεται κοντά στην κεντρική πλατεία, πίσω από το Ομήρειο Πνευματικό Κέντρο, 22710-27507 και 24257. Πιάτσα ταξί υπάρχει στην κεντρική πλατεία της πόλης. Υπάρχουν πολλά πρατήρια βενζίνης στην πόλη και στα μεγάλα χωριά του νησιού.

Αθλητισμός
Windsurfing. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, συχνά φυσάει και έτσι σας δίνεται η ευκαιρία κάνετε Windsurfing, αν και δεν υπάρχουν παραλίες αφιερωμένες ειδικά στο άθλημα. Εξοπλισμός ενοικιάζεται σε πολλές παραλίες. Ιστιοπλοϊα και κωπηλασία. Υπάρχει μακρά παράδοση στα αθλήματα από τα τοπικά ναυταθλητικά σωματεία (Ναυτικός Όμιλος Χίου, ΠΕΚΕΒ και διάφορα άλλα). Επίσης προσφέρονται μηχανοκίνητες βάρκες και πλοιάρια προς ενοικίαση. Ναυτικός Όμιλος Χίου, τηλ. 22710-23448, Προοδευτική Εκπολιτιστική Κοινωνική Ένωση Βροντάδων Χίου, 22710-92428. Εξερεύνηση σπηλαίων. Η Χίος διαθέτει περισσότερα από 70 φυσικά σπήλαια, ξεκινώντας από απλές τρύπες ως συμπλέγματα και υποθαλάσσια σπήλαια. Πολλά σπήλαια είναι δύσκολα προσβάσιμα ή απαιτούν ειδικό εξοπλισμό και εμπειρία. Τα περισσότερα σπήλαια έχουν εξερευνηθεί, τουλάχιστον εν μέρει και ορισμένα από αυτά έχουν αξιοποιηθεί ως αξιοθέατα. Ποδόσφαιρο και Μπάσκετ. Στο Εθνικό Αθλητικό Κέντρο της Χίου (22710-41100, 41200, 41580, 31466) μπορείτε να βρείτε γήπεδο ποδοσφαίρου, μία αίθουσα με βάρη, γήπεδο μπάσκετ, γήπεδο βόλεϊ, στάδιο. Επίσης το Στάδιο της Χίου προσφέρεται για άθληση (22710-222913, 29210) Parapente. Η πίστα του Παραπέντε βρίσκεται στο όρος Πεληναίο στο βόρειο τμήμα του νησιού, σε υψόμετρο 1.297μ. Αερολέσχη. Στη Χίο λειτουργεί αερολέσχη μέλος της Εθνικής Αερολέσχης. Πτήσεις πραγματοποιούνται από το αεροδρόμιο του νησιού. Αερολέσχη Χίου 22710-28986. Στα περισσότερα χωριά υπάρχουν γήπεδα και εγκαταστάσεις για ποδόσφαιρο, μπάσκετ και βόλεϋ, καθώς αυτά τα αθλήματα είναι πολύ δημοφιλή. Υπάρχουν και μερικά γήπεδα τένις κοντά στην πόλη.

Χρήσιμα Τηλέφωνα
Δήμος Χίου, 22710-44380
Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χίου, 22710-44200,
Γραφείο Τουριστικών Πληροφοριών Δήμου, 22710-44389
Αστυνομία, 22710-44426
Τουριστική Αστυνομία, 22710-44427
ΟΤΕ, 22710-23599
ΕΛΤΑ, 22710-44350
Ραδιοταξί (24 ώρες), 22710-41111
Τμήμα Εξυπηρέτησης του Πολίτη, 22710-33030
Η κινητή μονάδα πληροφόρησης της ΕΝΑ Χίου ΑΕ (Αναπτυξιακή Εταιρεία Χίου) λειτουργεί ως μονάδα τουριστικών πληροφοριών για τους επισκέπτες του νησιού, τους οποίους κατά την τουριστική περίοδο ξεναγεί δωρεάν σε συγκεκριμένους προορισμούς, 22710-44830 και 44831.

Παραλίες
Η Πόλη της Χίου διαθέτει δύο πλήρως οργανωμένες γραφικές παραλίες, τη λεγόμενη Δημοτική πλαζ και μια ακόμα στο Κοντάρι. Κοντά στην πόλη είναι ο Καρφάς, προς το νότο. Άλλες ωραίες παραλίες είναι της Αγίας Ερμιόνης και του Μεγάλου Λιμνιώνα (12 χλμ.), στην Αγία Φωτεινή (14 χλμ.) και στον Άγιο Αιμιλιανό (16 χλμ.). Πολύ γνωστές παραλίες είναι αυτές του Καρφά, 8χλμ. νότια της Χίου. Αγία Ερμιόνη, 11χλμ. νότια της Χίου. Μεγάλος Λιμνιώνας12χλμ. νότια της Χίου. Ο Καρφάς και ο Μέγας Λιμνιώνας είναι δυο από τις πιο δημοφιλείς ακτές του νησιού.

Διαμονή Ξενοδοχεία
Η Χίος διαθέτει ξενοδοχεία και ενοικιαζόμενα δωμάτια σε καλό επίπεδο έως και εξαίρετο, όπως για παράδειγμα τα αρχοντικά – παραδοσιακοί ξενώνες του Κάμπου. Το ευτύχημα για το νησί, ότι δεν έχει αλωθεί τουριστικά, έχει ως αποτέλεσμα την παροχή καλών υπηρεσιών σε προσιτές τιμές και με ποιότητα. Για τις επιλογές σας ρωτήστε στα κέντρα πληροφόρησης, τις αστυνομικές αρχές και τους Δήμους, ή δείτε στο internet:
www.clickhere.gr/hotels-greece/hotels_gr.asp?HELLAS_EN=CHIOS
www.chiosnet.gr/tourism/Services/chios_accommodation_gr.htm
www.in.gr/agro/chios/nomos20.htm
dir.forthnet.gr/1280-0-gr.html

Έθιμα – Εκδηλώσεις
Απόκριες. Οι Απόκριες γιορτάζονται με έναν ξεχωριστό τρόπο στα Θυμιανά. Τότε λαμβάνει χώρα η Μόστρα, το καρναβάλι που συγκεντρώνει όλους τους κατοίκους της Χίου και δημιουργεί μια μοναδική ατμόσφαιρα με το ξεφάντωμα που προκαλεί. Οι Απόκριες όμως γιορτάζονται και στα Μεστά με μεγαλόπρεπο τρόπο, όπου γίνεται ο Αγάς. Πρόκειται για ένα αποκριάτικο γλέντι στο οποίο οι νέοι και οι νέες του χωριού είναι ντυμένοι με τις πανέμορφες τοπικές τους ενδυμασίες και παίρνουν μέρος σε κάποιες εκδηλώσεις. Επίσης οι κάτοικοι της Βολισσού και της Καλαμωτής χορεύουν τον τοπικό χορό θιωλούς και το δετό αντίστοιχα. Ο Ρουκετοπόλεμος στο Βροντάδο. Το βράδυ της Ανάστασης, οι κάτοικοι των ενοριών του Αγίου Μάρκου και της Παναγίας Ερειθιανής φτιάχνουν αυτοσχέδια πυροτεχνήματα, τα οποία ρίχνουν κατά εκατοντάδες με στόχο τις δύο αντίπαλες εκκλησίες. Το τριήμερο πανηγύρι της Αγίας Μαρκέλλας. Από τις 22 έως τις 24 Ιουλίου, προσκυνητές από όλη την Ελλάδα έρχονται στη Βολισσό, στο πανηγύρι της Αγίας Μαρκέλλας. Δεκαπενταύγουστος στο Πυργί. Αν το δεκαπενταύγουστο βρεθείτε στη Χίο, τότε με κανέναν τρόπο δεν πρέπει να χάσετε το γλέντι που γίνετε στο Πυργί. Εκεί θα ευχαριστηθείτε μουσική ενώ οι ντόπιοι θα σας μυήσουν στον τοπικό χορό τον πυργούσικο. Τα πανηγύρια στα ξωκλήσια του Αγίου Γεωργίου στο Φλώρι Αίπους Βροντάδου και της Παναγίας Αρβανίτισσας στις Καρυές. Τα δύο πανηγύρια οργανώνονται από κτηνοτρόφους. Σε αυτά προσφέρονται γάλα, μυζήθρα και κληρώνονται κατσίκια, όλα δωρεά των κτηνοτρόφων. Ακολουθεί γλέντι με παραδοσιακά όργανα. Επίσης γνωστός και ο εορτασμός της επετείου της απελευθέρωσης από τους Τούρκους στην πρωτεύουσα του νησιού στις 11 Νοεμβρίου. Επίσης την παραμονή της Πρωτοχρονιάς αναβιώνει το έθιμο με τα αγιοβασιλιάτικα βαποράκια στο λιμάνι και τα παινέματα στην κεντρική πλατεία της πόλης. Στον Άγιο Ιωάννη τον Καλοπλύτη τηρούν το έθιμο των Πάγκων το πρωί του Μ.Σαββάτου, κατά το οποίο κτυπούν με θόρυβο τα ξύλινα στασίδια της εκκλησίας αναπαριστώντας το θόρυβο της Ανάστασης του Κυρίου. Τον Αύγουστο διοργανώνεται παγκόσμιο συνέδριο ομογενών. Στις 11 Νοεμβρίου εορτάζεται με μεγάλη επισημότητα η απελευθέρωση του νησιού από τους Τούρκους. Πανηγύρια γίνονται στις 14 Μαϊου του Αγίου Ισιδώρου, στις 22 Ιουλίου της Αγίας Μαρκέλας και στις 9 Αυγούστου του Σωτήρος. Τους καλοκαιρινούς μήνες οργανώνονται αξιόλογες συναυλίες στο Κάστρο. Επίσης στο Δημοτικό Κήπο λειτουργεί θερινός κινηματογράφος. Το Δημοτικό Περιφερειακό Θεάτρο (ΔΗΠΕΘΕ) Βορείου Αιγαίου δίνει παραστάσεις το καλοκαίρι σε αρχοντικά του Κάμπου ενώ το χειμώνα στο Ομήρειο, το χειμώνα. Στα Θυμιανά γίνεται η γιορτή της Μόστρας, κατά τη διάρκεια των εκδηλώσεων του καρναβαλιού την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς, όπου γίνεται αναπαράσταση της εκδίωξης των πειρατών.

Internet
Δήμος Χίου, www.chioscity.gr και www.chiosnet.gr/chios
Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χίου, www.chios.gr
Δήμος Αμανής, www.amani.gr
Δήμος Καμποχώρων, www.kambochora.gr
Δήμος Ομηρούπολης, www.homeropolis.gr
Δήμος Αγίου Μηνά, chios.proodos.gr/thymiana
Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Παν. Αιγαίου, www.ba.aegean.gr
Τμήμα Ναυτιλίας και Επιχειρηματικών Υπηρεσιών Παν. Αιγαίου, www.stt.aegean.grΤμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης Παν. Αιγαίου, www.fme.aegean.gr

Αναλυτική παρουσίαση της Χίου
Καθώς πλησιάζετε με το πλοίο, πάνω στα ασημένια κύματα του στενού που τη χωρίζει από τις ακτές της Ερυθραίας, αρχίζει να προβάλλει ο Κάμπος με τις αιωνόβιες βίλες του και το μάτι απλώνει ως το Βροντάδο. Ο ήλιος πλουτίζει τα βουνά και τα κύματα και ο τόπος λάμπει φωτεινός. Η πόλη της Χίου, πρωτεύουσα και μεγαλύτερο λιμάνι του νησιού, βρίσκεται στη μέση της ανατολικής ακτής. Τα ιστορικά στοιχεία της Χίου είναι πάρα πολλά, όσες ακριβώς και οι ομορφιές της. Η πόλη χτισμένη σε στενή πεδιάδα καλύπτει μια σχεδόν επίπεδη περιοχή περιτριγυρισμένη από προάστια και ημιαστικές περιοχές που εκτείνονται προς νότο στον Κάμπο, προς βορά στους πρόποδες του όρους Αίπος και το Βροντάδο, ενώ στα δυτικά η πόλη περιορίζεται από τις πρώτες πλαγιές του όρου Αετός. Οι αρχαιολόγοι τοποθετούν τη θέση της αρχαίας πόλης στα όρια της σημερινής. Πρώτοι οικιστές της, γύρω στο 1.000 π.Χ., ήταν Ίωνες. Από την αρχαιότητα σώζονται ορισμένα ελάχιστα τμήματα του τείχους (κυρίως στη βόρεια πλευρά της σύγχρονης πόλης, σε λόφο) και το θέατρο. Ευρήματα στη νοτιοδυτική πλευρά της πλατείας Βουνακίου και τα νεκροταφεία μαρτυρούν την ύπαρξη μιας μεγάλης ακμάζουσας πόλης με τεράστιο λιμάνι για 80 πλοία, με θέατρο και με μεγάλο ναό αφιερωμένο στην Αθηνά. Πιστεύεται ότι το λιμάνι ήταν μπροστά από το φρούριο, ενώ τα τείχη έφταναν ως την ακτή. Η Χίος γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη κατά την αρχαιότητα και συγκρότησε μία από τις ισχυρότερες ναυτικές δυνάμεις της Μεσογείου. Κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους η Χίος παρήκμασε αλλά κατά τη διάρκεια του Βυζαντίου ανασυντάχθηκε και έγινε για μεγάλο χρονικό διάστημα μια από τις σπουδαιότερες επαρχίες του. Αργότερα, πυρήνας της ανάπτυξης της πόλης γίνεται το Κάστρο, που αποτελεί για πολλά χρόνια το διοικητικό κέντρο του νησιού. Το 1346 κατελήφθη από τους Γενοβέζους και η εμπορική εταιρεία τους, η Μαόνα κυριάρχησε στην περιοχή. Το 1566 οι Οθωμανοί Τούρκοι κατέλαβαν τη Χίο και τη διατήρησαν υπό την κατοχή μέχρι το 1912 οπότε ελευθερώθηκε και ενώθηκε ξανά με την Ελλάδα.

Περιήγηση στην Πόλη
Λίγο πίσω από τη μεγάλη παραλία του λιμανιού αναπτύσσεται το κέντρο της σύγχρονης πόλης που έχει δεχθεί επιρροές από τη γειτονική Σμύρνη με σπίτια νεοκλασικού ρυθμού. Η παραλία είναι ίσως το πιο ζωντανό σημείο της πόλης με εστιατόρια, καφετέριες, ζαχαροπλαστεία και ταβέρνες. Λίγο παραπάνω η Απλωταριά είναι ο παλιός εμπορικός δρόμος. Κατά μήκος του επισκεφτείτε τα καταστήματα με τοπικά προϊόντα όπως μυρωδάτα γλυκά κουταλιού, μαστίχα, ούζο, σούμα και σουμάδα. Αριστερά της Απλωταριάς ένα σύνολο από κτίρια σχηματίζει το θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο της Χίου. Θα βρείτε την κεντρική πλατεία Πλαστήρα ή Βουνακίου που περιβάλλεται με πλατάνια και καφενεία όπου θα γευτείτε ευωδιαστούς λουκουμάδες. Στο σημείο αυτό κτυπά η καρδιά της πόλης με τις υπηρεσίες, το Βυζαντινό Μουσείο, τη Δημοτική Πινακοθήκη και το Ομήρειο Πνευματικό Κέντρο. Στα βόρεια της πλατείας δεσπόζει μια στήλη με τα ονόματα των προκρίτων της Χίου που απαγχονίστηκαν το 1822. Στην άκρη της πλατείας υπάρχει ωραιότατη μαρμάρινη κρήνη και στην οδό Μαρτύρων η Μαρμαρένια Βρύση του Μελέκ Πασά, δείγμα του Τουρκικού μπαρόκ της Κωνσταντινούπολης από το 1768. Στην πλατεία Βουνακίου κάθε παραμονή πρωτοχρονιάς ζωντανεύουν τα παραδοσιακά κάλαντα με τις τραμπούκες και τα αυτοσχέδια παινέματα από ομάδες παιδιών προς τους προύχοντες του τόπου. Λίγο παρακάτω θα δείτε το Δημοτικό Κήπο με φοίνικες. Στα βόρεια της πλατείας, πίσω από το Δημαρχείο, κοντά στη θάλασσα και σε σημείο που ελέγχει το λιμάνι (δεξιά της εισόδου του) ορθώνεται το Κάστρο που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη μεσαιωνική και νεότερη ιστορία, ως κέντρο πολιτικής και στρατιωτικής διοίκησης. Το αρχικό κτίσμα του 9ου αιώνα ήταν βυζαντινό, αλλά ο χώρος ήταν οχυρωμένος ήδη από την ελληνιστική εποχή. Τη σημερινή του μορφή την έδωσαν οι Γενουάτες. Τα εμβλήματα (τρίπυργο με αετό), επιγραφές και οικόσημα, σώζονται ακόμα εντοιχισμένα στους πύργους και στις επάλξεις στο δυτικό τείχος και στην κύρια είσοδο. Το κάστρο υπέστη μεγάλες καταστροφές τον 19ο αιώνα (βομβαρδισμούς 1828, σεισμός 1881) αλλά η μεγαλύτερη αλλοίωση επήλθε στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν κατεδαφίστηκε ολόκληρο το νότιο τείχος για την κατασκευή της προκυμαίας της πόλης. Γύρω από το φρούριο σώζονται τμήματα της τάφρου που σήμερα έχει επιχωματωθεί και είχε πλάτος 60 μέτρα και περικύκλωνε το τείχος το διέθετε εννέα πύργους. Εισερχόμενοι από την πύλη Porta Maggiore θα βρεθείτε στον εσωτερικό περίβολο που απλώνεται η παλιά συνοικία των γενοβέζικων και τούρκικων σπιτιών του 16ου αιώνα, με στενούς δρόμους και μικρά σπίτια. Ο χώρος καλύπτει έκταση περίπου 180 στρεμμάτων. Οι Ιουστινιάνι είχαν εκεί την έδρα τους όπου ζούσε και ο Λατίνος Επίσκοπος και οι έλληνες ευγενείς. Σήμερα ο περίβολος περιλαμβάνει την παλιά τουρκική συνοικία, με μικρά σπίτια και στενά σοκάκια, όπου διέμεναν μόνο Οθωμανοί και Εβραίοι. Στο πλάτωμα μετά την είσοδο δεσπόζει το αναπαλαιωμένο Μέγαρο Ιουστινιάνι που στεγάζει το Μουσείο Ιουστινιάνι με θησαυρούς από βυζαντινές εκκλησίες, παλαιοχριστιανικά ψηφιδωτά, βυζαντινές και μεταβυζαντινές τοιχογραφίες και ξυλόγλυπτα. Στην περιήγησή σας μη ξεχάσετε την Μητρόπολη και δίπλα της τη φημισμένη βιβλιοθήκη Κοραή και το Μουσείο Αργέντη. Προσέξτε το βοτσαλωτό δάπεδο της αυλής, όπου βρίσκεται και ο ανδριάντας του Κοραή. Το κτίριο φιλοξενεί την τρίτη, ως προς τον αριθμό των βιβλίων και των συλλογών, βιβλιοθήκη της χώρας, μετά την Εθνική Βιβλιοθήκη και τη Βιβλιοθήκη της Βουλής). Μη χάσετε επίσης το Ναυτικό Μουσείο που ανήκει στο Kοινωφελές Ίδρυμα A. και M. Πατέρα και στεγάζεται σε ανακαινισμένο αρχοντικό, των αρχών του 20ου αιώνα και το κτίριο της Εθνικής Τράπεζας, χαρακτηριστικό δείγμα όψιμης νεοκλασικής αρχιτεκτονικής. Επίσης στη βόλτα σας περιλάβετε την παλαιοχριστιανική βασιλική Αγ. Ισιδώρου. Στη συνοικία Λέτσαινα, θα δείτε τη παλαιοχριστιανική βασιλική του Αγίου Ισιδώρου που κτίστηκε στα μέσα του 5ου αιώνα πάνω σε προγενέστερο ρωμαϊκό κτίσμα. Ο Άγιος είναι και προστάτης του νησιού (μαρτύρησε στη Χίο στα χρόνια του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Δέκιου). Ξεφεύγοντας από το κέντρο προς τις γειτονιές στη σημερινή θέση Βουνάκι, βορειοδυτικά του κάστρου, βρίσκεται το Παλαιόκαστρο, όπου η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως κατάλοιπα αρχαίου τείχους. Στο δρόμο προς το Βροντάδο (στην περιοχή Ταμπάκικα) αξίζει μια στάση στους αναστηλωμένους σήμερα νερόμυλους, που χρησιμοποιούνταν για την κατεργασία δέρματος (βυρσοδεψία). Εδώ βρίσκονται τα ερείπια της βασιλικής του Αγίου Σιδέρου που κατά την παράδοση έκτισε ο Κωνσταντίνος Πωγωνάτος, καθώς και ο τάφος του Αγίου μαζί με εκείνον της Αγίας Μερόπης. Από τις γειτονιές της πόλης αξίζει μια βόλτα στον Καλοπλύτη, με τα πλακόστρωτα καλντερίμια και τα ιδιαίτερα φροντισμένα μπαλκόνια, καθώς και στον Φραγκομαχαλά, όπου βρίσκονται η Γαλλική Σχολή Καλογραιών και η λεγόμενη Φραγκοκλησιά San Nicola di Bari, στον περίβολο της οποίας υπάρχει ο οικογενειακός τάφος των Ιουστινιάνι. Στη συνοικία θα δείτε και το εργοστάσιο επεξεργασίας μαστίχας της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου. Στα περίχωρα μετά το ακρωτήριο Φραγκοβούνι θα δείτε τη γυναικεία Μονή των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και τη Μονή Αγ. Γεωργίου Ρεστών στην περιοχή Κοφινά, όπου μόνασε ο σοφός ιεροδιδάσκαλος Αθανάσιος Πάριος. Νότια στην παραλιακή περιοχή Μπέλα Βίστα, ο τουριστικός χαρακτήρας είναι έντονος με σύγχρονες ξενοδοχειακές μονάδες, εστιατόρια και μπαρ για ολονύχτια διασκέδαση.

Περιήγηση στο νησί
Ένα τοπίο πολύμορφο σα βυζαντινό ψηφιδωτό. Ένα γλυκό σμίξιμο θρύλων και παραδόσεων, που ζωντανεύουν μέσα από τους πύργους και τα μεσαιωνικά χωριά, τις έρημες πολιτείες και τα βυζαντινά μοναστήρια, ενώ από τα πάντα αναδύεται το γλυκό άρωμα της μαστίχας. Το ευώδες νησί, νησί του Ομήρου, ξετυλίγει την ιστορία και τον πολιτισμό του και σας καλωσορίζει κοντά του. Η Χίος διακρίνεται στα χωριά του νότιου τμήματος, τα Μαστιχοχώρια, στα χωριά του βόρειου τμήματος, τα Βορειοχώρια και στα χωριά της περιοχής του Κάμπου, τα Καμποχώρια. Οι εξοχές της ποικίλες, από τον εύφορο Νότο έως το δύσβατο Βορρά, όπου συγκεντρώνονται οι υψηλότεροι ορεινοί όγκοι Πεληναίο και Αμανή. Το γυμνά τοπία, εναλλάσσεται με πυκνή βλάστηση, ελαιώνες χτυπιούνται απ' τα ακρογιάλια, ερειπωμένα κάστρα προσαρμόζονται στο σύγχρονο τρόπο ζωής, επίνεια και λιμανάκια σκιάζονται από επιβλητικούς ορεινούς όγκους. Αποτελεί συγκριτικό πλεονέκτημα για τη Χίο το γεγονός ότι δεν γνώρισε ποτέ τι σημαίνει μαζικός τουρισμός, με ό,τι αρνητικό αυτό συνεπάγεται. Αλλά αυτό που ίσως θα μείνει βαθιά χαραγμένο στη μνήμη σας είναι το άρωμα, η ευωδιά της μαστίχας και των εσπεριδοειδών, που κατακλύζει τόσο την πόλη όσο και ολόκληρο το νησί.

Βόρεια Χίος
Σε μια περιήγησή σας δεν είναι δυνατό να επισκεφτείτε όλα τα χωριά και τα αξιοθέατα, όμως είναι δυνατό να καλύψετε τα σημαντικότερα, με αρχή το βόρειο μέρος και τη Βολισσό. Η Βολισσός έχει μακραίωνη ιστορία ως κέντρο των Βορειοχωριών. Λέγεται ότι εδώ έφτασε ο Όμηρος για να διδάξει τα παιδιά του άρχοντα Χίου και έγραψε την Βατραχομυομαχία, παρωδία της Ιλιάδας. Το χωριό είναι η ιδιαίτερη πατρίδα της Αγίας Μαρκέλας που τιμάται εξαιρετικά από τους Χιώτες και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα αρχιτεκτονικής με παλιά σπίτια και στέγη με μικρή κλίση. Σε απόσταση περίπου 7 χλμ. θα συναντήσετε τη Μονή της Αγίας Μαρκέλλας, κορυφαίο χώρο προσκυνήματος για τους Χιώτες. Ακολουθώντας τον δρόμο που διασχίζει το όρος Αμανή φθάνουμε στο Αγιο Γάλας, ένα ήσυχο ορεινό χωριό με λαϊκή αρχιτεκτονική που βρίσκεται στο βορειοδυτικό και πλέον απομακρυσμένο άκρο του νησιού. Κατά τη Βυζαντινή περίοδο η απομόνωση του τόπου προσείλκυσε εδώ μοναχούς, που ασκήτεψαν σε σπηλιές. Αξίζει να δείτε το ναός της Παναγίας της Αγιογαλούσαινας και το μοναδικό σπήλαιο του Αγίου Γάλα κάτω από το ναό που επικοινωνεί με ένα δεύτερο μεγαλύτερο σπήλαιο και στη συνέχεια με ένα τρίτο. Πρόκειται για ένα από τα πιο αξιόλογα σπήλαια της χώρας από άποψης ευρημάτων μιας και βρέθηκαν νεολιθικά όστρακα που ύπαρξη ζωής από το 6.000 π.Χ.
Σταθείτε αρκετά στα Καρδάμυλα, έναν από τους αρχαιότερους οικισμούς του νησιού, πατρίδα ναυτικών και εφοπλιστών, είναι σήμερα μια ωραία κωμόπολη, που αναπτύσσεται σε δυο μεγάλα τμήματα που απέχουν μεταξύ τους 2 χλμ. Τα Άνω Καρδάμυλα ή Πάνω Χωριό, με τον πυκνό ιστό και τα στενά δρομάκια του, είναι ο παλαιότερος οικισμός και φτάνει μέχρι τους πρόποδες ενός επικίνδυνου και απότομου λόφου. Από την κορυφή του λόφου πάνω στο Πάνω Χωριό η καταπληκτική θέα αποζημιώνει την κόπωση της ανάβασης. Στο σημείο υπάρχει κιόσκι με παγκάκια για στάση και αγνάντεμα καθώς φαίνονται πανοραμικά τα Καρδάμυλα με τον κάμπο, το λιμάνι και τις νησίδες τους, οι Οινούσσες και τα Μικρασιατικά παράλια. Μπροστά, ακριβώς στην επόμενη κορυφή, που δεν απέχει παρά λίγα μέτρα, στέκει το Κάστρο της Γριάς με ερείπια μεσαιωνικής οχύρωσης από τρεις κυκλικούς πύργους ενώ απότομος γκρεμός συμπληρώνει την αμυντική γραμμή. Το Μάρμαρο (ή Κάτω Καρδάμυλα) είναι χτισμένο στο μυχό του ομώνυμου όρμου και του μικρού λιμανιού. Είναι η νεότερη πόλη και διαθέτει παραλία για μπάνια, πολλές δυνατότητες διαμονής, ταβέρνες που σερβίρουν θαλασσινές νοστιμιές και φρέσκο ψάρι καθώς και όλες τις σύγχρονες τουριστικές εξυπηρετήσεις. Στο Μάρμαρο μπορείτε να επισκεφτείτε έκθεση ναυτικών κειμηλίων που στεγάζεται στο ισόγειο του Δημαρχείου, στον παραλιακό δρόμο. Πολλοί εφοπλιστές και ναυτικοί που κατάγονται από τον τόπο έχουν κτίσει μεγαλοπρεπή και αρχοντικά σπίτια που δίνουν μια ξεχωριστή ομορφιά στον οικισμό. Τον οικισμό προστατεύει το άγαλμα του Ναύτη και το Νησί, ένα μικρό νησάκι που στέκεται αντίκρυ στο άνοιγμά του. Έξω από τα Καρδάμυλα, στις θέσεις Λήμνος και Πάρπαντα υπάρχουν όμορφοι βιότοποι με νεροχελώνες και αποδημητικά πουλιά που προσφέρονται για περιπάτους ανάμεσα στα περιβόλια.
Στα δυτικά και βόρεια των Καρδαμύλων αξίζει να δείτε το φαράγγι των Καμπιών κοντά στο ομώνυμο χωριό. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά φυσικά τοπία του νησιού που αποτελεί βιότοπο για σπάνια είδη πτηνών, όπως την αετογερακίνα και το σπιζαετό και είναι περιοχή προτεινόμενη από την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία για κήρυξη ως προστατευόμενη. Η παραποτάμια υδρόφιλη βλάστηση σε συνδυασμό με τα δασικά είδη, τα μετέωρα βράχια και το νερό δίνουν στον περιπατητή την αίσθηση ενός επίγειου παράδεισου. Στη διαδρομή ο επισκέπτης συναντά πλατάνια, πικροδάφνες, μεγάλα δέντρα δρυός, κισσούς που αναρριχώνται στα δέντρα, ενώ οποιαδήποτε ώρα της ημέρας μπορεί να ακούσει τα αηδόνια που κάνουν αισθητή την παρουσία τους. Η διαδρομή καταλήγει στην παραλία των Καμπιών όπου υπάρχει κιόσκι για ξεκούραση. Σε μικρή απόσταση και ανατολικά από τη διαδρομή συναντάμε το Κάστρο της Ωριάς, μνημείο της Γενουατοκρατίας, χτισμένο στην κορυφή ενός απότομου, ορθού βράχου, που υψώνεται δίπλα στην κοίτη του ποταμού που διασχίζει το φαράγγι. Η θέα από εκεί είναι εντυπωσιακή.

Κεντρική Χίος
Στην περιοχή της κεντρικής Χίου των Καμπόχωρων δεσπόζει το Χαλκειό που χαρακτηρίζονταν πάντα ως κεφαλοχώρι με πλούσια γεωργική παραγωγή σε σιτηρά, δημητριακά, κηπευτικά εσπεριδοειδή, ελαιόλαδο, αμύγδαλα και τα φημισμένα χαλκούσικα κουκιά. Το χωριό κτισμένο ως κάστρο και γι’ αυτό υπήρχαν τέσσερις πόρτες: δύο στο παλιό και δύο στο νεώτερο χωριό, που και εδώ όπως και στα υπόλοιπα Καμπόχωρα, έκλειναν τη νύχτα για να προστατεύουν τους κατοίκους από τις επιδρομές των πειρατών. Οι πόρτες του παλιού χωριού, η επάνω και η κάτω, σώζονται ως σήμερα και η επάνω επικοινωνεί με κεντρικό Πύργο.
Ένας παραλιακός δρόμος που ξεκινάει από την πόλη της Χίου και περνά από ωραίες παραλίες φέρνει στο Βροντάδο, μια σύγχρονη πόλη κτισμένη κατά μήκος της παραλίας. Ωραία και άνετα σπίτια με κήπους τα περισσότερα σπίτια ναυτικών, παραδοσιακές ψαροταβέρνες, όλα πλαισιωμένα από δέντρα και τα γαλανά νερά του Αιγαίου είναι τα στοιχεία που συνθέτουν την εικόνα της πόλης. Η πόλη είναι κτισμένη μέσα σε ελαιώνες, ανθόκηπους, αμυγδαλιές και άλλα οπωροφόρα δέντρα και εκτείνεται βόρεια των Λειβαδίων (βόρειο προάστιο του Δήμου Χίου) και ανατολικά του όρους Αίπος. Σύμβολο της πόλης είναι το άγαλμα του Αφανή Ναύτη έργο του γλύπτη Θανάση Aπάρτη, που ορθώνεται δίπλα στην θάλασσα, λίγο πιο μέσα απ' τον παραλιακό δρόμο, μπροστά στο Δημαρχείο. Το Δημαρχείο είναι πραγματικό αρχιτεκτονικό αριστούργημα, δείγμα του αρχιτεκτονικού εκλεκτικισμού. Κοντά εκεί και η Δασκαλόπετρα ή Πέτρα του Ομήρου, σε ύψωμα λίγο έξω από το Βροντάδο, με εξαιρετική θέα στη θάλασσα. Ο λαός την αναφέρει και ως Δασκαλειό και Eυρωπαίοι περιηγητές και λόγιοι την αναφέρουν ως Πέτρα του Oμήρου. Πρόκειται για ένα αρκετά μεγάλο βράχο, επίπεδο στην επάνω επιφάνειά του. Οι ειδικοί θεωρούν πως χρονολογείται στα τέλη περίπου του 6ου αιώνα και πρόκειται για υπαίθριο ιερό της Kυβέλης ή της Pέας, θεάς που λατρευόταν στην απέναντι Φρυγία. Πρέπει να ήταν δημόσιο αφιέρωμα ή κάποιου πλούσιου ιδιώτη στη θεά. Αντίθετα η τοπική παράδοση θέλει την πέτρα ως σχολείο, όπου ο Όμηρος δίδασκε τα ποιήματά του. Σε μικρή απόσταση δεξιά, σε ένα μικρό πλάτυσμα με εξαιρετική θέα προς τον Bροντάδο, το γύρω τοπίο και τα μικρασιατικά παράλια, υψώνεται ο μαρμάρινος τάφος του φιλόλογου, λογοτέχνη και πατέρα του δημοτικισμού, Γιάννη Ψυχάρη (1854 - 1929). Στην επιτύμβια στήλη μισακούγεται χαραγμένη η επιτύμβια επαγγελία του: εδώ κοίτεται, φίλος σας, ο Ψυχάρης. Κοιτάζει τ' απεναντινά βουνά, ώσπου να γίνουν πάλι δικά μας.
Οι Καρυές προς τα δυτικά, είναι ένα όμορφο χωριό σε υψόμετρο 260 μ. κτισμένο αμφιθεατρικά, με καλαίσθητα σπίτια και πανοραμική θέα της Χίου και της ανατολικής ακτής. Οι Καρυές είναι το βασίλειο της δροσιάς μιας και διαθέτει πολλές πηγές με άφθονα νερά. Στο κέντρο του χωριού θα βρείτε δροσερά πλατάνια και θα απολαύσετε νόστιμα μεζεδάκια με χιώτικο ούζο. Κοντά στο χωριό θα δείτε το Δρακοντόσπηλο, με αρχαίες επιγραφές και σημάδια ανθρώπινης παρουσίας εδώ και χιλιάδες χρόνια. Ο Δήμος Ομηρούπολης στοχεύει στην αξιοποίηση του χώρου και έχει αναθέσει την εξερεύνησή του σε ειδικούς σπηλαιολόγους. Σε κοντινή απόσταση θα σταθείτε με θαυμασμό στη Νέα Μονή. Πρόκειται για το πλέον φημισμένο μοναστήρι στη Χίο αλλά και στην Ελλάδα, λόγω των υπέροχων βυζαντινών ψηφιδωτών του. Η εικόνα της Θεοτόκου έχει μικρές διαστάσεις και παριστάνει την Παναγία χωρίς το τέκνο της, με μια κίνηση στραμμένη προς τα αριστερά. Νεώτερο χρυσό κάλυμμα και πολλά αφιερώματα σκεπάζουν τη μορφή. Κατά τους ειδικούς επιζωγραφήθηκε τον 19ο αιώνα. Στο Μουσείο της Μονής φυλάσσονται κειμήλια και πολύτιμα αντικείμενα, καθώς και ο πολύτιμος χρυσοκέντητος τάπητας που φέρει σφραγίδα με παραστάσεις των βασιλέων κτητόρων ευλαβικό ανάθημα κατά μία παράδοση από Τουρκάλα, της οποίας η Παναγία έσωσε το παιδί. Στη λειψανοθήκη φυλάσσονται τεμάχια ιερών λειψάνων, της Αγίας Ματρόνας, του Αγίου Παντελεήμονος και του Αγίου Νεκταρίου. Στη Μονή φυλάσσεται ακόμη και η Αγία Κάρα ενός από τους τρεις κτήτορες. Νέα Μονή μαζί με τον Όσιο Λουκά και τη Μονή Δαφνίου, ανήκουν στην τριλογία των μεγάλων χριστιανικών μνημείων του 11ου αιώνα που αποτυπώνουν με τα λαμπρά την βυζαντινή τέχνη. Στο πέρασμα των χρόνων η Μονή υπέστη πολλές συμφορές από τους Σαρακηνούς επιδρομείς τον 13ο αιώνα και από τους Τούρκους το 1822. Οι Τούρκοι τότε κατέλαβαν το μοναστήρι, έσφαξαν τους μοναχούς και τους λίγους υπερασπιστές του, πήραν στην αιχμαλωσία όσους είχαν καταφύγει μέσα στον περίβολό του και λεηλάτησαν τα πάντα. Το καθολικό πυρπολήθηκε και ανασκάφτηκε για την ανεύρεση θησαυρών, το σκευοφυλάκιο, το αρχείο και η βιβλιοθήκη διασκορπίστηκαν κι όλο το μοναστήρι έμεινε επί χρόνια εγκαταλειμμένο. Νέα επιδρομή έκαναν οι Τούρκοι πάλι το 1828 που προκάλεσαν νέες καταστροφές. Σαν επισφράγισμα της καταστροφής ήρθε ο καταστροφικός σεισμός του 1881. Ο τρούλος το κωδωνοστάσιο και η καμάρα του ιερού έπεσαν και πολλά από τα ψηφιδωτά έπαθαν μεγάλες ζημιές. Το έτος 1857 πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες εργασίες στο καθολικό από τον ηγούμενο της Γρηγόριο Φωτεινό, που αλλοίωσαν σημαντικά την μορφή του. Το 1900 αντικαταστάθηκε ο τρούλος του καθολικού. Στην δεκαετία του 1960 πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης των ψηφιδωτών. Έκτοτε συνεχίζονται οι εργασίες αναστήλωσης στα διάφορα κτίσματα του συγκροτήματος. Το μοναστήρι της Νέας Μονής έχει εγγραφεί στον κατάλογο των μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Συνεχίστε προς τα δυτικά και μετά από διαδρομή μοναδικής ομορφιάς που διασχίζει πυκνό πευκοδάσος θα συναντήσετε τα Αυγώνυμα. Mετά τα Aυγώνυμα ο δρόμος στρέφεται προς βορρά και περίπου σε 4 χλμ. καταλήγει στον Aνάβατο που προβάλει ξαφνικά σε μια απότομη στροφή του δρόμου: ένας πέτρινος κώνος από κυβόσχημα σπίτια, ένας πύργος από πέτρα στημένος πάνω από την ερημιά δίπλα σε αβυσσαλέο γκρεμό. H υποβλητική εικόνα γεννάει πολύ έντονα συναισθήματα και αυτή ακριβώς η εικόνα είναι που έκανε τον Ανάβατο το πιο διάσημο ίσως μνημείο της Χίου. Ο επισκέπτης χρειάζεται να φτάσει πολύ κοντά στον οικισμό για να διακρίνει ξεκάθαρα τα μεμονωμένα κτίσματα πάνω στα άγρια βράχια. Tο χωριό έχει κτισθεί σε βραχώδες έξαρμα με απότομες πλαγιές, κάθετο γκρεμό προς τα νότια και τα δυτικά και μια μοναδική πρόσβαση από τα βόρεια. Στα ριζά του οικισμού, όπου βρίσκονται και τα λιγοστά κατοικούμενα σπίτια (λιγότεροι από 10 κάτοικοι), μπορείτε να δροσιστείτε στη βρύση πριν την ανάβασή σας στο κάστρο. Η δυσκολία ανάβασης στο βουνό αντικατοπτρίζεται από την ονομασία του τόπου. Οι πρώτοι οικιστές του, κατά την παράδοση, ήταν ειδικοί ξυλοκόποι επειδή η περιοχή είχε πολλά δάση, τους οποίους προσκάλεσε ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Θ΄ Μονομάχος από την Κωνσταντινούπολη, για το κτίσιμο της Νέας Μονής. Οι πειρατικές όμως επιδρομές τους ανάγκασαν να αποσυρθούν για ασφάλεια στον κοντινό απόκρημνο βράχο που έχει ύψος 450 μ. Σε αυτό το σημείο έκτισαν ένα δεύτερο οικισμό με τετρακόσια σπίτια, σχολεία, εκκλησίες, δικαστήρια και φυλακή με θαυμαστή αρχιτεκτονική, δουλεύοντας την πέτρα σε σχηματισμούς στενών τοξοτών παραθύρων και θυρών. Έτσι όλο το χωριό αποτελεί οχυρό καστρόπυργο. Δίκαια θεωρείται ο Mυστράς του Aιγαίου. Ο Ανάβατος αποτέλεσε την τελευταία εστία αντίστασης στη σφαγή του 1822. Σύμφωνα με μαρτυρίες καταλήφθηκε με προδοσία και οι Αναβατούσοι μαζί με άλλους Χιώτες που είχαν καταφύγει εκεί για να σωθούν προτίμησαν να σκοτωθούν. Αποκορύφωμα οι σκηνές του Χιώτικου Ζάλογγου, στα νοτιοανατολικά του Κάστρου, κοντά στην Εκκλησία της Παναγίας, που οι γυναίκες του Ανάβατου έπεσαν στο γκρεμό για να μην σφαγιαστούν. Σήμερα ο οικισμός προστατεύεται ως τόπος ιστορίας και ιδιαίτερου κάλλους και μερικά οικήματα έχουν αναστηλωθεί.

Νότια Χίος
Κατηφορίζοντας προς το νότο, στα Μαστιχοχώρια, επίκεντρο της προσοχής είναι το Πυργί, περιτριγυρισμένο από φυτεμένα με τάξη σε πεζούλες μαστιχόδεντρα και στέκει μάρτυρας μιας χιλιετούς σχεδόν ιστορίας, αφού η πρώτη αναφορά στον οικισμό χρονολογείται στο 1089. Το Πυργί ονομάστηκε έτσι από το μεγάλο και ψηλό πύργο του, γύρω από τον οποίο χτίστηκε το σημερινό χωριό από πολλούς μικρούς και μεγάλους οικισμούς. Το Πυργί λέγεται και ζωγραφιστό χωριό λόγω των περίτεχνων διακοσμητικών μοτίβων στις προσόψεις των οικημάτων του. Είναι το μεγαλύτερο, και για πολλούς, το σημαντικότερο μεσαιωνικό χωριό του νησιού και ίσως το πιο ενδιαφέρον από πλευράς λαογραφίας, πολεοδομικής διάρθρωσης και οχυρωματικής διάταξης που είναι αντιπροσωπευτική της περιοχής για την αντιμετώπιση των εχθρικών επιδρομών. Το χωριό είναι κτισμένο σαν κάστρο, με στενούς δρόμους, σπίτια κτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο και στο κέντρο υπάρχει μεγάλος ερειπωμένος πύργος. Στον στενό εσωτερικό χώρο του χωριού οι κατοικίες χτίστηκαν, λόγω εξοικονόμησης χώρου, με τις ελάχιστες δυνατές διαστάσεις και αναπτύχθηκαν σε ύψος. Σε πολλές περιπτώσεις οι όροφοι επεκτείνονται πάνω από το δρόμο, δημιουργώντας επιπλέον δωμάτια πάνω από καμάρες (σκεπαστά). Άλλοτε πάλι πάνω από τους δρόμους υπάρχουν τόξα που αντιστηρίζουν δεξιά και αριστερά τους εξωτερικούς τείχους των κτιρίων σαν γέφυρες (δοξάρια). Στα μικρά μπαλκονάκια των σπιτιών στέκουν κρεμασμένα τα (φημισμένα) Πυργούσικα ντοματάκια στολίζοντας με το μοναδικό κατακόκκινο χρώμα τους τις γκρίζες πέτρες. Τα ντοματάκια καλλιεργούνται άνυδρα και συνήθως δένονται σε ματσάκια όπως τα κρεμμύδια. Η φλούδα τους ξεραίνεται και μέσα διατηρείται όλος ο χυμός τους για πολύ καιρό. Το Πυργί είναι το μόνο χωριό στη Χίο το οποίο διατηρεί αμυδρά σε χρήση την παλιά τοπική φορεσιά. Οι ηλικιωμένες γυναίκες διατηρούν την τοπική φορεσιά που αποτελείται από φόρεμα πτυχωτό που ονομάζεται πρηστίδα με περιστήθιο επίσης πτυχωτό, από τα μπουστομάνικα (μανίκια τα οποία έχουν ιδιόμορφα κεντήματα) και από το επίσης κεντητό στηθόπανο (γεμενί) και τον ιδιότυπο κεφαλόδεσμο (σαρίκι ή μαντήλι) με διάφορα κεντήματα και κοσμήματα (καρκαβελόνους). Η φορεσιά των ανδρών (ελάχιστοι την φορούν ακόμη) αποτελείται από μακρύ λευκό ένδυμα (ποδιά) ανοικτό στα πλάγια από τη μέση και κάτω και παντελόνι πτυχούμενο στους αστραγάλους σαν φυσαρμόνικα. Δείτε τα αξιοπρόσεκτα ξυστά, τον εξωτερικό σχεδιαστικό στολισμό των σπιτιών, τις 50 εκκλησίες του και το Λαογραφικό Μουσείο. Σε απόσταση 5 χλμ. από το Πυργί, ο Εμπορειός είναι ένας παράλιος οικισμός σε ημικυκλικό ορμίσκο που προστατεύεται από τους νότιους ανέμους, με μεγάλη ιστορία. Από το όνομα αποδεικνύεται ότι ήταν λιμάνι με μεγάλη εμπορική κίνηση και δικαιολογείται από την εξαγωγή μαστίχας των Μαστιχοχωρίων. Στη νότια κλίτη του λόφου Προφήτη Ηλία του Εμπορειού, οι ανασκαφές της Αγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής έφεραν στο φως αρχαίο Ιωνικό οικισμό του 7ου ή 8ου αιώνα π.Χ. με πολύ σημαντικά ευρήματα και ερείπια κτιρίων και ναών. Στο Εμπορειό θα δείτε την ξακουστή παραλία Μαύρα Βόλια, με στρογγυλά μαύρα βότσαλα και θάλασσα σκουρόχρωμη. Τα βότσαλα αυτά, συνδυασμένα με άσπρα, δίνουν τα χιακής τεχνοτροπίας μωσαϊκά δάπεδα (Bοτσαλωτά) σε αυλές σπιτιών και εκκλησιών. Στο κοντινό χωριό των Ολύμπων θα δείτε το σπήλαιο της Συκιάς στο δρόμο προς τα Κάτω Φανά. Το σπηλαιοβάραθρο είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό και κερδίζει τις εντυπώσεις των επισκεπτών. Μετά από ενέργειες της ΕΝΑ Χίου, από τον Ιούνιο του 2003, το σπήλαιο είναι επισκέψιμο. Στα Κάτω Φανά, στην παραλία θα δείτε σχεδόν δίπλα στην αμμουδιά τα ερείπια ναού του Απόλλωνα ιωνικού ρυθμού από νησιώτικο μάρμαρο. Ο ναός συναγωνιζόταν, παρά τις μικρότερες διαστάσεις του, το Αρτεμίσιο της Εφέσου και το Ηραίο της Σάμου. Στην περιοχή αυτή παραγόταν και ο περίφημος φαναίος οίνος της αρχαιότητας. Κοντά στο χωριό Καλαμωτή, στα δυτικά, στο λόφο απέναντι από το χωριό σώζεται το κάστρο των Aπολίχνων σε υψόμετρο 220 μ. Η θέση του είναι τέτοια, που ελέγχει οπτικά τους Κάμπους της Καλαμωτής και των Αρμολίων, καθώς και τη θαλάσσια περιοχή. Στα βράχια της περιοχής φωλιάζουν η αετογερακίνα και ο πετρίτης, οπότε αν είσαστε τυχεροί θα νιώσετε να σας παρακολουθεί από ψηλά κάποιο από τα αρπακτικά πουλιά. Το κάστρο κτίστηκε, σύμφωνα με επιγραφή, από τον Nικόλα Mπάνκα Iουστινιάνι στα 1440 και είναι από τα πιο καλοδιατηρημένα κάστρα του νησιού και προκαλεί εντύπωση με το μέγεθός του και τους πολυάριθμους εσωτερικούς χώρους. Διατηρούνται ακόμη σε όλο τους το ύψος τα τείχη και οι επάλξεις στο ανατολικό και δυτικό μέρος και μεγάλο μέρος από το καλοδιατηρημένο και αρκετά υψηλό νότιο τείχος. Επόμενος σταθμός στα πασίγνωστα Μεστά. Τα Μεστά είναι ένα από τα ωραιότερα χωριά του νησιού. Μεσαιωνικό χωριό χαρακτηρισμένο ως διατηρητέο μνημείο στο σύνολό του. Είναι το πιο απομακρυσμένο από όλα αλλά ταυτόχρονα και το πιο καλοδιατηρημένο. Η περίτεχνη αρχιτεκτονική του πηγάζει από την Βυζαντινή Περίοδο και το ίδιο το χωριό είναι χτισμένο σαν ένα φρούριο - κάστρο. Ο ανίδεος από τη ρυμοτομία του χωριού εχθρός, και αν ακόμη έμπαινε στο κάστρο, ήταν πολύ εύκολο να χαθεί μέσα στα δαιδαλώδη και αδιέξοδα στενά και να εξουδετερωθεί από τους αμυνόμενους. Αξίζει να αναφερθεί το πλήθος των εκκλησιών μέσα και έξω από το χωριό, πράγμα που μαρτυρεί την ακμή της περιοχής κατά το μεσαίωνα. Μέσα στο χωριό υπήρχαν δεκαεννέα εκκλησίες από τις οποίες οι περισσότερες σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση. Έξω από το χωριό υπήρχαν άλλες δεκαεπτά που σώζονται σχεδόν όλες. Συνολικά η ευρύτερη περιοχή των Μεστών είχε τριανταεπτά εκκλησίες. Στο χωριό θα θαυμάσετε την εκκλησία των εκκλησία των Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ. Ο ναός χρειάστηκε 10 χρόνια για να κτισθεί και κόστισε 3.500 χρυσές λίρες Τουρκίας και οι κάτοικοι προσέφεραν χωρίς αμοιβή 42.000 ημερομίσθια. Χαρακτηριστικά είναι τα στοιχεία για τα υλικά που χρειάστηκαν: 10.000 καντάρια ασβέστη, (1 καντάρι = 57 κιλά) 163 καντάρια σίδερα, 55 καντάρια μολύβι και 60 καραβιές δοξαρόπετρες. Ο ναός με τον αυλόγυρο καταλαμβάνει μια έκταση 985 τ.μ. Η εκκλησία των Ταξιαρχών είναι η μεγαλύτερη της Χίου και μια από τις μεγαλύτερες της Ελλάδας. Η σκάλα και το καμπαναριό ήταν κτισμένα με τη φημισμένη πέτρα από τα Θυμιανά. Στο προαύλιο του ναού αξιοπρόσεκτα τα σχέδια που σχηματίζουν τα ασπρόμαυρα βότσαλα. Η βοτσαλωτή αυλή είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της αρχιτεκτονικής της Χίου. Από τα Μεστά ως τους Ολύμπους μπορείτε να ακολουθήσετε πεζοπορικό μονοπάτι με σήμανση. Επόμενη στάση στην Καλλιμασιά, ένα από τα σημαντικότερα μεσαιωνικά χωριά του νησιού, οχυρωμένο με τείχη που έκλειναν περιμετρικά γύρω του. Στο χωριό κοντά δεσπόζει η εκκλησία με περίτεχνο ξυλόγλυπτο τέμπλο και αξιόλογες εικόνες. Στην περιοχή αφθονεί η αυτοφυείς τουλίπα του νησιού που παραμένει αναξιοποίητη. Πρόσφατα ξεκίνησε τη λειτουργία του το Λαογραφικό Mουσείο στο Γυμνάσιο - Λύκειο Kαλλιμασιάς και συνεταιρισμός χειροτεχνίας που παράγει εξαίρετα παραδοσιακά είδη, ξακουστά σε όλη τη Χίο. Λίγα χιλιόμετρα μετά το χωριό, προς τα Ανατολικά, ανάμεσα σε πλούσιους ελαιώνες, συναντάμε το παραθαλάσσιο χωριό Καταρράκτης με στοιχεία λαϊκής αρχιτεκτονικής, με περιβόλια και πολύ πράσινο, πολύ ευχάριστο κατά τους θερινούς μήνες. Η περιοχή αναπτύσσεται συνεχώς τουριστικά και τείνει να γίνει ένα από τα ομορφότερα θέρετρα διατηρώντας όμως το ιδιαίτερο χρώμα του. Κοντά είναι και το μικρό χωριό Σκλαβιά σε περιοχή με πηγαία νερά, φυσικό κάλλος και ωραία θέα προς τα Kαμποχώρια και τη θάλασσα.

Χιώτικες τουλίπες
Ελάχιστοι γνωρίζουν ότι η Ολλανδία δεν έχει άγριες τουλίπες. Οι πασίγνωστες ολλανδικές τουλίπες έχουν ως κύρια προέλευσή τη Μικρά Ασία και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, κύρια τη Χίο. Αλλά η χιώτικη τουλίπα δεν υστερεί σε ομορφιά με τα λευκά και πορφυρά της άνθη. Κάθε χρόνο από τα τέλη Μαρτίου ως τα τέλη Απριλίου η Κεντρική και Νότια Χίος γίνεται κατακόκκινη. Οι Ολλανδοί πρόξενοι στη Χίο του 16ου και 17ου αιώνα συνεχώς έστελναν βολβούς τουλιπών για αξιοποίηση στην Ολλανδία. Η τουλίπα πήρε το όνομά της από το κάλυμμα του κεφαλιού, το τουλπάνι, που στα τουρκικά γραφόταν toliban. Με αλλαγμένο κάπως στα λατινικά έγινε tulip. Όμως στη Χίο, όπως και στην Τουρκία, οι τουλίπες εξακολουθούν να ονομάζονται λαλάδες.

Η Σφίγγα της Χίου
Η Σφίγγα υπήρξε για την αρχαία Χίο το έμβλημα που την εκπροσώπησε καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας και σήμερα είναι το έμβλημα του Δήμου. Ο σεβασμός των Χιωτών προς το έμβλημα αυτό και η συνεχής περίοπτη θέση της στα Χιακά νομίσματα αποδεικνύουν το ρόλο ιερής προστασίας που προσέδιδαν στη Σφίγγα. Τον 6ο αιώνα π.Χ. είναι η περίοδος της μεγάλης ακμής, ο χρυσός αιώνας της Χίου, του εμπορίου και της τέχνης της και τότε κατασκευάσθηκαν τα πρώτα νομίσματα.

Χιώτικη σούμα
Η Χιώτικη σούμα είναι ένα είδος ρακής που παράγεται από σύκα. Παλαιότερα, η απόσταξη γινόταν από διάφορα φρούτα, όπως σύκα, μήλα, αχλάδια, κούμαρα και σταφύλια, από το άθροισμα των οποίων (σούμα) πήρε και το όνομά του το ποτό.

Οι ορχιδέες της Χίου
Μεταξύ των 120 υποειδών ορχιδέας στον κόσμο, στη Χίο συναντώνται αυτοφυή τα 90. Το πρώτο δεκαήμερο του Μάιου στη Χίο αναπτύσσεται το τρίτο κύμα άνθησης των ορχιδέων που είναι και οι πιο σπουδαίες σε εμφάνιση.

Εσπεριδοειδή στη μυροβόλο Χίο
Ο χαρακτηρισμός μυροβόλος δεν προκαλεί έκπληξη αφού τα αρώματα αγγίζουν από την πρώτη κιόλας στιγμή τον επισκέπτη του νησιού. Η καλλιέργεια των εσπεριδοειδών ήταν άλλη μια από τις καινοτομίες που εισήγαγαν οι Γενοβέζοι. Αφού διαπίστωσαν ότι τα δέντρα είχαν τη δυνατότητα να ευδοκιμήσουν, ξεκίνησαν την εισαγωγή τους από την Ιταλία. Οι Χιώτες βλέποντας πόσο ευδοκιμούσαν οι πορτοκαλιές άρχισαν την εισαγωγή από τις χώρες της Β. Αφρικής. Από τότε και για αιώνες τα πορτοκάλια τα πουλούσαν με το κομμάτι. Οι Γερμανοί κατά την περίοδο της κατοχής εισήγαγαν τη μέθοδο του ζυγίσματος και η πρακτικότητα του μέτρου αυτού το καθιέρωσε. Οι μανταρινιές δεν αποτέλεσαν καινοτόμο καλλιέργεια των Γενοβέζων, αλλά εισήχθησαν γύρω στα 1860-62 από την οικογένεια των Χωρέμηδων από τις Ινδίες, τις καλλιέργησαν στα δικά τους κτήματα και στη συνέχεια η καλλιέργειά τους επεκτάθηκε στον Κάμπο. Η ποικιλία των μανταρινιών που παράγεται στην Χίο είναι μοναδική και είναι γνωστά ως τα καλύτερα μανταρίνια.

Κωνσταντίνος Κανάρης
Ο Κωνσταντίνος Κανάρης γεννήθηκε στα Ψαρά το 1790, ήταν αγωνιστής της επανάστασης του 1821 και διακρίθηκε στις επιχειρήσεις με πυρπολικά πλοιάρια. Γνωστότερο κατόρθωμά του ήταν η πυρπόληση της ναυαρχίδας του τουρκικού στόλου στη Χίο, τη νύχτα της 6ης προς την 7η Ιουνίου 1822. Μετά την απελευθέρωση ανέλαβε τη διοίκηση του στολίσκου των πυρπολικών. Μετά την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 αναμίχθηκε ενεργά στην πολιτική, ως υπουργός των ναυτικών δύο φορές, ως ηγέτη του κόμματος των Ορεινών και ως πρωθυπουργός με ολιγόμηνες θητείες. Απεβίωσε στην Αθήνα το 1877.

Η Βιβλιοθήκη Κοραή
Η Βιβλιοθήκη Αδαμάντιου Κοραή της Χίου είναι μία από της μεγαλύτερες της Ελλάδας με περίπου 130.000 τόμους. Ιδρύθηκε το 1792, σαν παράρτημα της Μεγάλης Σχολής Χίου (σημερινό Λύκειο Αρρένων) και πρώτος πυρήνας ήταν τα βιβλία του Αδαμάντιου Κοράη. Πριν από την καταστροφή της Χίου ήταν η σημαντικότερη βιβλιοθήκη της Ανατολής. Μετά το σεισμό του 1881 στεγάσθηκε στο κτίριο που βρίσκεται και σήμερα. Αρχικά το κτίριο διέθετε έναν όροφο, ενώ η ανέγερση του δεύτερου ορόφου ξεκίνησε μετά το 1948 με πρωτοβουλίες του ευεργέτη Φίλιππου Αργέντη. Σημαντικά έργα επέκτασης και εκσυγχρονισμού έγιναν κατά τα έτη 1975-78 πάλι με πρωτοβουλίες της οικογένειας Αργέντη.

Φίλιππος Π. Αργέντης
Ο μεγαλύτερος δωρητής της Βιβλιοθήκης Χίου είναι ο Φίλιππος Π. Αργέντης. Ο Αργέντης (1891-1974) γεννήθηκε στη Μασσαλία το 1891. Ήταν γιος του Παντελή Αργέντη και της Φανής Σκυλίτση. Μετά τις φιλολογικές σπουδές στην Οξφόρδη σπούδασε νομικά στην Αθήνα και απέκτησε χαρακτηριστική ευρυμάθεια. Γλωσσομαθής, πολυμαθής και δραστήριος, υπηρέτησε ως διπλωματικός υπάλληλος σε διάφορες ελληνικές πρεσβείες. Τα φιλολογικά του ενδιαφέροντα και η αγάπη του για τη Χίο έστρεψαν την προσοχή του στην έρευνα της νεώτερης ιστορίας της. Ο Αργέντης βοήθησε τη Βιβλιοθήκη Χίου δωρίζοντας πάνω από 10.000 τόμους βιβλία και χειρόγραφα και από το 1948 ασχολήθηκε με την ανέγερση δεύτερου ορόφου, που αργότερα στέγασε την ιστορική και λαογραφική συλλογή του. Ο Φίλιππος Αργέντης πέθανε στο Λονδίνο το 1974.

Βοτσαλωτές αυλές της Χίου
Οι βοτσαλωτές αυλές είναι διαδεδομένες και στη Χίο, σε οικίες πλουσίων εμπόρων και οικονομικά ισχυρών οικογενειών, όσες σώθηκαν από τους σεισμούς του 1881. Αρκετές από τις μεγάλες αυλές των σπιτιών του Κάμπου, τις μικρότερες των σπιτιών της Χώρας αλλά και αυτές των εκκλησιών, στρώθηκαν με υπέροχα βοτσαλωτά μωσαϊκά. Οι Χιώτικες αυλές παρουσιάζουν μια σχετική ομοιομορφία και αντίληψη των θεμάτων. Πολλά σχεδιαστικά μοτίβα όπως ο μαίανδρος, η κληματίδα, οι μαργαρίτες κ.ά. απαντώνται στις περισσότερες αυλές. Αυτό που διαφοροποιεί τη μια αυλή από την άλλη είναι η ευκαιρία που είχε ο μάστορας να δείξει τη δική του ικανότητα και ταλέντο. Μια από τις αυλές που έγιναν στα τέλη του 190υ αιώνα (1892) είναι αυτή της Μητρόπολης στη Χώρα, όπου δεσπόζουν δύο ακτινωτά σχέδια, ενώ την μεγάλη επιφάνεια καλύπτουν διακοσμητικά και φυτικά θέματα. Στη μεγάλη εκκλησία του Αγίου Ευστρατίου, στα Θυμιανά, η αυλή ακολουθεί τα ίδια μοτίβα και έγινε το 1926, ενώ στο ίδιο χωριό στην αυλή των Αγίων Αναργύρων μαζί με τα θέματα που κοσμούν το χώρο είναι γραμμένα με ψηφίδες τα ονόματα των τεχνιτών. Μια αυλή που πρέπει να έγινε προ του 1800, είναι αυτή του Αγίου Θεοδοσίου στα Σπηλάδια. Στο Βροντάδο μπορείτε να δείτε και την Παναγιά την Ερυθιανή, όπου η μεγάλη αυλή της θυμίζει χαλί που συναρπάζει από τα σχέδια και το μέγεθος που φτάνει τα χίλια τετραγωνικά μέτρα. Λένε πως όταν μάζεψαν τα βότσαλα για την κατασκευή της, γέμισαν τρεις χιλιάδες τσουβάλια. Ύστερα, με υπομονή και πάθος κέντησαν το χώρο γύρω από την εκκλησία των προσφύγων της Ερυθραίας, που ονομάστηκε Παναγία η Ερυθιανή.

Αδαμάντιος Κοραής
Ο Αδαμάντιος Κοραής γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1748 από το Χιώτη έμπορο Ιωάννη Κοραή και τη Θωμαϊδα Ρυσίου. Ύστερα από μια στοιχειώδη μόρφωση στη γενέτειρά του, στάλθηκε το 1771 στο Άμστερνταμ. Εκεί ο νεαρός Κοραής είχε την ευκαιρία παράλληλα με τις εμπορικές απασχολήσεις να παίρνει μαθήματα ξένων γλωσσών, να μελετήσει φιλοσοφικά βιβλία και να παρακολουθεί την πνευματική κίνηση της εποχής. Στην Ολλανδία έμεινε ως το 1778 και κατόπιν γύρισε στη Σμύρνη, ώσπου το 1782 ξανάφυγε για να σπουδάσει ιατρική στο Μονπελλιέ της Γαλλίας. Το τεράστιο έργο του Κοραή μπορεί να χωρισθεί σε τρεις κατηγορίες: α) στο ιστορικό, β) στο φιλολογικό, γ) στο εθνικό. Το πιο μεγάλο ενδιαφέρον του ήταν για τα σχολεία που τα ενίσχυε με κάθε τρόπο. Ο Κοραής είχε καταρτίσει αξιόλογη βιβλιοθήκη στο Παρίσι. Επιθυμία του ήταν η βιβλιοθήκη αυτή να μεταφερθεί στη Χίο μετά το θάνατό του (κάπου 3.500 τόμοι) όπως και έγινε ύστερα από περιπέτειες και καθυστερήσεις. Ο Κοραής πέθανε στο Παρίσι το 1833.

Οι Χιώτες πάνε δυο-δυο
Λένε ότι οι Χιώτες πάνε δυο-δυο. Αυτή η λαϊκή παροιμία απηχεί την ιστορική αλήθεια: Όταν η Χίος ήταν υπόδουλη στους Τούρκους, ο διοικητής έβγαλε μια διαταγή με την οποία μπορούσε οποιοσδήποτε Τούρκος να διατάξει τους Χιώτες να τον σηκώσουν στους ώμους για να τον πάνε στον προορισμό του. Για να το αποφύγουν αυτό περπατούσαν δυο-δυο και μόλις έβλεπαν κάποιον, καθόταν ο ένας πάνω στον άλλον εναλλάξ κι έτσι γλίτωναν το κουβάλημα του Τούρκου.

Η ονομασία της Χίου
Η Χίος είναι το πέμπτο σε μέγεθος νησί του Αιγαίου. Απλώνεται σε 842,7 τ. χλμ. και απέχει 55 ν. μίλια από τη Σκύρο και 10 ν. μίλια από τα Ψαρά. Ο Όμηρος τη χαρακτηρίζει παιπαλόεσσαν (γ.170) < πάλλω, δηλαδή κρημνώδη, τραχεία, με εξοχές (ορεινή). Στη Χίο αναφέρεται και ο Στράβωνας (14,1,35). Η δε Χίος τον μεν περίπλουν εστί σταδίων εννακοσίων περά την φερομένω. Πόλιν δ’ έχει ευλίμενον και ναύσταθμον ναυσίν ογδοήκοντα. Το όνομα του νησιού είναι συνδεδεμένο μυθολογικά με τον Χίο, γιο του Ποσειδώνα, που γεννήθηκε εκεί, ή με τη νύμφη Χιόνα: Ποσειδώνα ες την νήσον έρημον ούσαν αφικέσθαι και νύμφη τε ενταύθα συγγενέσθαι και υπό τας ωδίνας της νύμφης χιόνα εξ ουρανού πεσείν ες την γήν, και από τούτου Ποσειδώνα τω παιδί όνομα θέσθαι Χίον. Παρόμοια αναφορά κάνει και ο Στέφανος Βυζάντιος: από Χίου του Ωκεανού ή από νύμφης Χιόνης. Το όνομα φαίνεται να είναι αρχαίο με άγνωστη ετυμολογία. Μερικοί, όπως ο ιστορικός Ισίδωρος, θεωρούν τη λέξη συριακή ή φοινικική, που δηλώνει μαστίχα ή φίδι, γιατί μια από τις αρχαίες ονομασίες της ήταν Οφιούσσα: Χίος ή των έχεων και των εχιδνών νήσος ή Εχιόεσσα πρβ. τα ανάλογα κύρια ονόματα Εχίος, Εχίων, Έχυλλος, Εχιός νήσος, Εχιόνησσος, με απλολογία Χίος. Το νησί κατά την αρχαιότητα και άλλα ονόματα: Αιθάλη ή Αιθαλία (Έφαρος στον Πλίνιο και το Στέφανο Βυζάντιο), για το ηφαιστειογενές και μαύρο χρώμα του εδάφους του, Μάκρις (Πλίνιος V,136), για το σχήμα του, Πιτυούσσα (Στράβων 14, 589) για τα πολλά και πλούσια δάση που υπήρχαν στο βόρειο κυρίως τμήμα του: Λάμψακος εκαλείτο πρότερον Πιτυούσσα, καθάπερ και την Χίον φασίν. Οινηρά την ονομάζει ο Καλλίμαχος, για την παραγωγή εκλεκτής ποιότητας κρασιού, όπως ήταν ο Αριούσιος (Καλλίμαχος, Απόσπασμα 115). Και ο Αθηναίος, για το κρασί της Χίου: Ο Χίος πεπτικός τρόφιμος αίματος χρηστού γεννητικός, προσηνέστατος πλήσμιος, δια το παχύς είναι. Στα Περσικά λέγεται sefex, στα αραβικά Dechesirat - al Mastiki και στα τουρκικά Lakz Adasi δηλαδή νησος της μαστίχης. Στο Μεσαίωνα ονομαζόταν Μαυρονήσιον, που θυμίζει την αρχαία ονομασία Αιθάλη. Τα περιηγητικά κείμενα την αποτυπώνουν ως Chios, Chio, Sio, Exio, Cyio.

Μαστίχα
Pistacia Lentiscus var.Chia, αυτή είναι η επίσημη ονομασία της μαστίχας Χίου. Στην απλή γλώσσα το φυτό λέγετε σχίνος και είναι μέλος της οικογενείας Πιστάκια. Το μαστιχόδενδρο είναι θάμνος αειθαλής με ύψος 1,5-3,5 μ. Έχει κορμό με ακανόνιστο σχήμα και πολλά παρακλάδια χρώματος ανοιχτό σταχτί στις μικρές ηλικίες και κοκκινοσταχτί στις μεγάλες, με ακανόνιστες ρυτίδες όπως του πεύκου. Παίρνει την πλήρη ανάπτυξή του στα 40-50 χρόνια και ζει περίπου 100 χρόνια. Η μαστίχα είναι ένα φυσικό προϊόν που παράγεται από το μαστιχόδενδρο. Είναι μια φυσική ρητίνη με χρώμα υπόλευκο υποκίτρινο, διαφανής έως ημιδιαφανής. Το δέντρο αρχίζει να δίνει την ρητίνη του από τον 5ο ή 6ο χρόνο και μετά τον 15ο χρόνο παράγει από 60-400 γραμμάρια. Σήμερα η μαστίχα είναι ευρωπαϊκά κατοχυρωμένη και προστατευόμενη καθώς έχει ενταχθεί στο πρόγραμμα προστασίας ονομασίας προέλευσης. Το μαστιχόδενδρο ευδοκιμεί μόνο στην Νότια Χίο και πουθενά αλλού στον κόσμο, παρά τις πολλές προσπάθειες που έχουν γίνει. Σύμφωνα με θεωρίες αυτό οφείλεται κυρίως στο μικροκλίμα της περιοχής, στα υποθαλάσσια ηφαίστεια και στο και ασβεστολιθικό έδαφος. Τα χωριά της νότιας Χίου στα οποία γίνεται η καλλιέργεια του φυτού λέγονται Μαστιχοχώρια και έχουν το καθένα ξεχωριστή φυσιογνωμία, με διαφορετική ντοπιολαλιά, νοοτροπία, φορεσιές, έθιμα. Σήμερα είναι 21 χωριά από 32 που ήταν παλαιότερα. Η μαστίχα είναι το κύριο εξαγωγικό προϊόν του νησιού και συνεισφέρει στην εθνική οικονομία περίπου 600.000 ευρώ το χρόνο. Σήμερα σχεδόν 5.000 οικογένειες έχουν ένα σημαντικό πρόσθετο εισόδημα από την καλλιέργειά της, ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό (σχεδόν 90%) του προϊόντος εξάγεται με κύριο προορισμό τις Αραβικές χώρες. Ο Συνεταιρισμός Μαστιχοπαραγωγών έχει το μονοπώλιο του προϊόντος. Η συλλογή της μαστίχας ελέγχεται αυστηρά σύμφωνα με το νόμο από τις 15 Ιουλίου έως 15 Οκτωβρίου, οπότε γίνεται και το πήξιμο της ομοιόμορφο. Πριν το κέντημα και τη συλλογή γίνεται το καθάρισμα και η ισοπέδωση του εδάφους κάτω από τον σχίνο. Στις αρχές Ιουλίου ή τέλη Ιουνίου οι μαστιχοπαραγωγοί αρχίζουν να καθαρίζουν τα Μαστιχόδεντρα. Μετά το καθάρισμα ακολουθεί το σκούπισμα της καθαρισμένης περιφέρειας και ακολουθεί η ισοπέδωση ή ασπροχωμάτιση. Η ισοπέδωση γίνεται με άσπρο χώμα καλά κοσκινισμένο που στρώνεται στο έδαφος, πιέζεται καλά και γίνεται απόλυτα λείο. Κατόπιν αρχίζει το πρώτο κέντημα στον κορμό του δέντρου, τομές κάθετες ή επιμήκεις, 10-15 μ.μ. μήκους και 4-5 μ.μ. βάθους, με το κεντητήρι ή το σφυράκι. Το κέντημα γίνεται δύο φορές την εβδομάδα και διαρκεί 5-6 εβδομάδες. Οι τομές πρέπει να γίνονται τις πρωινές ώρες. Έτσι η μαστίχα αρχίζει να ρέει και ακολουθεί το πήξιμο που διαρκεί από 10 έως και 20 μέρες. Όταν η μαστίχα πήξει αρχίζει το πρώτο μάζεμα με ένα ειδικό εργαλείο, που λέγεται τιμητήρι. Το πρώτο μάζεμα γίνεται μετά τις 15 Αυγούστου όταν έχουν συμπληρωθεί 6-10 κεντήματα. Μετά το πρώτο κέντημα, το οποίο επίσης λέγεται ρήνιασμα. το δεύτερο κέντημα γίνεται για 5-6 εβδομάδες και κάθε δέντρο πρέπει να κεντηθεί 10-12 φορές. Ακολουθεί το δεύτερο μάζεμα που γίνεται μετά τις 15 του Σεπτεμ6ρίου. Τα τελευταία χρόνια γίνετε και υγρό μάζεμα με κατάλληλη τεχνική.

Οι Γενουάτες στη Χίο, η Μαόνα
Ο Μιχαήλ Θ' Παλαιολόγος, σε αναγνώριση της στήριξης που του παρείχαν οι Γενουάτες για την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης, έδωσε πολλά προνόμια και μεταξύ άλλων επετράπη (με τη σύμβαση του Νυμφαίου το 1261) οι εγκατεστημένοι Γενουάτες της Χίου να ιδρύσουν «επίσημον εμπόριον». Ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος ανέθεσε με συνθήκη (1304) τη φρουρά της Χίου στον εμπειροπόλεμο διοικητή της Φώκαιας, Βενέδικτο Ζαχαρία, Γενουάτη ευπατρίδη, με εντολή δεκαετούς κατοχής του νησιού. Ουσιαστικά τη διακυβέρνηση της Χίου ανέλαβε οι οικογένεια Ζαχαρία που ωφέλησε το νησί καθώς σε πολύ μεγάλο βαθμό σε αυτούς οφείλετε η εμπορική εκμετάλλευση των προϊόντων, η οργάνωση της άμυνας και άλλα έργα. Στα 1329, όταν η συνθήκη έφτανε στο τέλος της το νησί ανακτήθηκε από το βυζαντινό στόλο. Η αντιζηλία Γενουατών και Βενετών οδήγησε στην επιστροφή των Γενοβέζων και μετά από σκληρές μάχες παραδόθηκε το κάστρο της Χίου στις 14 Σεπτεμβρίου 1346. Με τις κινήσεις αυτές το νησί πέρασε στην εξουσία 29 εμπόρων και εφοπλιστών της Γένοβας οι οποίοι σύστησαν μια εμπορική εταιρεία με το όνομα Μαόνα της Χίου, όνομα που προέρχεται από το αραβικό Maounah. Η Μαόνα είχε κυριαρχικά δικαιώματα σε όλο το νησί και την εκμετάλλευση του. Οι μέτοχοι της εταιρείας μετά από αρκετές διαπραγματεύσεις περιορίστηκαν στους δώδεκα και ονομάστηκαν Ιουστινιάναι, πιθανά από το όνομα της έδρας τους, το Ιουστινιάνειο ανάκτορο της Γένοβας. Η Μαόνα είχε το 1364 κεφάλαια περισσότερα από 120.000 λίρες μοιρασμένα σε 1200 μετοχές. Ο πλουτισμός των μετόχων ήταν τόσος που ξεπερνούσε όλους τους υπόλοιπους λατίνους που εξουσίαζαν το ελληνικό αρχιπέλαγος. Η διοίκηση της Μαόνα αποδείχθηκε τυραννική και εντελώς διαφορετική από την παλαιότερη διοίκηση των Ζαχαρία. Η βαριά φορολογία, η δουλεία του γεωργικού πληθυσμού, η πειρατεία και πλήθος επιδημιών είχαν σαν αποτέλεσμα τη φτώχια των κατοίκων. Παρόλα αυτά η κυριαρχία της Γένοβας από το 1346 ως το 1556 είχε και τη θετική πλευρά της. Σε αυτήν οφείλετε η καλλιέργεια των εσπεριδοειδών, η ανάπτυξη της σηροτροφίας και του εμπορίου. Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης από τον Μωάμεθ Β’ οι Μαονείς ενίσχυσαν την άμυνα με πλοία υπό την αρχηγία του Ιωάννη Λόγγου Ιουστινιάνη. Η Χίος στα χρόνια της λατινικής κυριαρχίας ήταν ο πρώτος κρίκος μιας μεγάλης εμπορικής αλυσίδας που με κέντρο το Πέραν της Κωνσταντινούπολης έφτανε ως την Κάψα της Κριμαίας και την Ταυρίδα της Τραπεζούντας. Μάλιστα τα Γενουάτικα πλοία ήταν υποχρεωμένα με νόμο να προσεγγίζουν το λιμάνι της Χίου σε όλα τα ταξίδια τους στην Ανατολή και τα εμπορεύματά τους σε όλα τα Γενοβέζικα λιμάνια εξαιρούνταν από δασμούς σε αντίθεση με όλα τα υπόλοιπα πλοία.

Κολόμβος και Χίος
Ο Κολόμβος γεννήθηκε το 1436 Γένοβα. Πριν την έναρξη των εξερευνήσεών του πραγματοποίησε ταξίδι στην Ανατολή και πέρασε από τη Χίο ανάμεσα στα 1474 ή 1475, εποχή που ακόμα το νησί δεν είχε καταληφθεί από τούς Τούρκους, με το πλοίο Ροζάνα. Σκοπός ήταν να βρει χάρτες και οδηγούς που θα τον βοηθούσαν να φτάσει στην Ινδία, τα έξοδα της επίσκεψης ήταν καλυμμένα από τον Πάπα της Ρώμης Σίξτο IV. Ο θαλασσοπόρος αναφέρει την επίσκεψη του στη Χίο στο Ναυτικό του Ημερολόγιο. Ο Κολόμβος επισκέφθηκε το Βροντάδο και συμβουλεύτηκε ένα φημισμένο για τη θαλασσινή εμπειρία του ναυτικό, τον καπετάν Ανδρέα. Κατόπιν συμπεριέλαβε Βρονταδουσίους ναυτικούς στα πληρώματά του.

Οι διάλεκτοι του νησιού
Οι αρχαίοι κάτοικοι της Χίου μιλούσαν την Ιωνική διάλεκτο, όπως μαρτυρούν οι επιγραφές και τα κείμενα όπως αυτό του Ηρόδοτου (1, 142). Η διάλεκτος των σημερινών κατοίκων παρουσιάζει αρκετές ιδιωματικές ποικιλίες από τόπο σε τόπο του νησιού, έχοντας ρίζες στην αρχαία γλώσσα. Ιδιαίτερη σημασία έχει το ιδίωμα των Καρδάμυλων όπου συναντώνται ρήματα εις εύγγω, αντί των εις εύγω ή εύκω. Στο Πυργί πάλι συναντάμε αντωνυμικούς τύπους εις έμόν, έσόν = εμέ, εσέ και ανομοίωση στα ρήματα: θά χάης, ηχάες κ.λπ. = θά χάσης, ήχασες = έχασες). Στα Μεστά ανάλογοι τύποι: θά χάω, χάη, χάωμεν = έχασα, έχασες, χάσαμε κ.ο.κ.

Φραγκοχιώτικα
Με τον όρο αυτό ήταν γνωστά τα βιβλία πού ήτα γραμμένα στην ελληνική γλώσσα, αλλά τυπωμένα με λατινικούς χαρακτήρες. Το πρώτο πού γνωρίζουμε τυπώθηκε το 1595 στη Βενετία και είχε τίτλο Διδασκαλία Χριστιανική. Σε αυτό ο δάσκαλος ρωτά και ο μαθητής απολογείται. Διαβάζουμε στην έκδοση: Καμωμένη από τον πατέρα Ιάκωβον Λεδέσμα, θεολόγον της συντροφίας του Ιησού καί γυρισμένη εις το Ρωμαϊκόν [Ελληνικόν] δια μέσου του πατρός Βιγκεντίου Καστανιόλα της ομοίας συντροφίας. Και με λατινικούς χαρακτήρες: Didaskalia Cristianiki... κλπ. Η έκδοση καταγράφεται από τον Ευγένιο Δαλέζιο στην Αναλυτική Βιβλιογραφία των θρησκευτικών έργων στην ελληνική, τυπωμένων με λατινικούς χαρακτήρες πού δημοσίευσε το 1961 στον Θ΄ τόμο των Μικρασιατικών Χρονικών. Η εγκατάσταση Ιησουϊτών στη Χίο το 1590, με τη λειτουργία σχολείου, όπου δίδασκε ο Λεδέσμα, οδήγησε σε προσηλυτισμό Ορθοδόξων μαθητών, πού εξακολουθούσαν όμως να μιλούν την ελληνική. Γι’ αυτό στοιχειοθετούσαν τα κείμενα στην ελληνική γλώσσα, αλλά με λατινικά στοιχεία πού διέθετε το τυπογραφείο των Ιησουιτών. Από τη Χίο, τα φραγκοχιώτικα, πέρασαν στη Σμύρνη, που δημιουργήθηκε ο Φραγκομαχαλάς και από εκεί στην Κωνσταντινούπολη (βλ. Φ. Φάλβου, Ο Φραγκομαχαλάς τής Σμύρνης και τα φραγκοχιώτικα βιβλία», Μικρασιατικά Χρονικά, Τόμος Ζ΄, 1959, σ. 212-223). Αντίθετα με τα Καραμανλίδικα πού τυπώνονταν από το 1718 και μετά στην τουρκική γλώσσα, αλλά με ελληνικούς χαρακτήρες για τη χρήση των Ελλήνων της Καραμανίας της Μικράς Ασίας (Καραμανλήδες), στην τόνωση της Ορθόδοξης πίστης των οποίων απέβλεπαν, τα φραγκοχιώτικα εκδίδονταν από τούς Ιησουίτες και υπηρετούσαν το Ρωμαιοκαθολικό δόγμα και την Ουνία. Με τον τρόπο αυτό τυπώνουν ως σήμερα και οι Ουνίτες της Σικελίας τα λειτουργικά τους βιβλία, δηλαδή τα Ορθόδοξα Ελληνικά Κείμενα με λατινικούς χαρακτήρες. Όταν επί Πατριάρχη Κυρίλλου Λούκαρη, πού ανέβηκε στον Οικουμενικό Θρόνο το 1620, ο Νικόδημος Μεταξάς μετέφερε στην Κωνσταντινούπολη Ελληνικό Τυπογραφείο (με ελληνικά στοιχεία), για να τυπωθούν βιβλία στην ελληνική, πού θα φώτιζαν το Γένος, οι Ιησουίτες πού είχαν εγκαταστήσει πολύγλωσσο τυπογραφείο με ελληνικό τμήμα, διέβαλαν την προσπάθεια στην Υψηλή Πύλη, η οποία έστειλε όργανά της και κατέστρεψαν το τυπογραφείο τού Μεταξά, πού δε λειτούργησε ποτέ. Ελληνικό Τυπογραφείο στον Ελλαδικό χώρο λειτούργησε μόλις το 1759 στη Μονή Μεγίστης Λαύρας τού Αγίου Όρους από το Θάσιο Σωτήρη Δούκα. Και το πρώτο βιβλίο πού τυπώθηκε ήταν η Εκλογή ψαλτηρίου τού παντός, τού Νεόφυτου Καυσοκαλυβίτη.

Το χρονικό της Σφαγής της Χίου
Την εποχή του ξεσηκωμού για λευτεριά, η Χίος βρίσκονταν σε θέση ζηλευτή από απόψεως πλούτου και προνομιών από την Υψηλή Πύλη. Για δεύτερη φορά στην ιστορία της (μετά τον 6 π.Χ. αιώνα) ο πληθυσμός της ξεπερνούσε τις 100000 ψυχές και η Δημογεροντία διοικούσε το νησί με ξεχωριστά προνόμια που έκαναν την Τουρκική παρουσία σχεδόν σκιώδη. Ο πλούτος όμως αυτός και τα προνόμια, έγιναν οι αιτίες της τέλειας καταστροφής της. Από τη μια γιατί οι πρωτεργάτες του ξεσηκωμού ήθελαν να μπουν στη δούλεψη του αγώνα τα γερά χιώτικα πουγκιά και από την άλλη, γιατί δόθηκε η ευκαιρία στους Τούρκους να εκδικηθούν τους μέχρι τότε προνομιούχους Χιώτες. Το βράδυ της Τετάρτης 9 του Μάη 1821, Υδρείκα καράβια με τον ναύαρχο Ιάκωβο Τομπάζη αράζουν στη Βρύση του Πασά, στο Βροντάδο. Σκοπός τους, να ξεσηκώσουν το νησί. Δεν ήταν μόνο δική τους η πρωτοβουλία. Πίσω από τον Τομπάζη βρίσκονταν ο φλογερός πατριώτης Νεόφυτος Βάμβας, ο Χατζηαντώνης Μπουρνιάς, ο Ι. Ράλλης και ο υποπρόξενος της Ρωσίας στη Χίο Νικόλαος Μυλωνάς. Έρχονται σ' επαφή με το αρχοντολόι του νησιού, το οποίο όμως δε συμφωνεί μαζί τους. Τα επιχειρήματα τους δεν είναι σαθρά. Ο πληθυσμός είναι ειρηνικός, απόλεμος και κύρια άοπλος. Η κλεφτουριά και το αρματολίκι δεν αναπτύχθηκαν στο νησί και λείπει το πολεμικό προζύμι. Από την άλλη μεριά, γεωγραφικά βρίσκεται δίπλα στα Μικρασιατικά παράλια. Λίγες ώρες φτάνουν για να μεταφερθεί εκεί στρατός και να καταπνίξει την επανάσταση αν δεν κλείσει το στενό και αν δεν παρθεί πρόνοια για το σταμάτημα του Τουρκικού στόλου που ακόμη βρίσκονταν κρυμμένος στα στενά. Ο Τομπάζης αντιλαμβάνεται την λογική των Χιωτών και δεν επιμένει. Σηκώνει τις άγκυρες των καραβιών του και φεύγει. Περνώντας από το Κάστρο της Χίου ρίχνει καμπόσους άσκοπους πυροβολισμούς, δέχεται άλλους τόσους και χάνεται. Το ταξίδι όμως και οι άσκοποι πυροβολισμοί δε μένουν χωρίς συνέπειες. Από την άλλη κιόλας μέρα, η Τουρκική διοίκηση παίρνει τα μέτρα της. Μαζεύει από τον πληθυσμό και τα κυνηγητικά λιανοντούφεκα, όσα υπήρχαν, και για να σιγουρέψει την υποταγή του νησιού ζητά δέκα πρόκριτους για όμηρους. Το αρχοντολόι αποκρίνεται πρόθυμα. Είχε καταφέρει να διώξει μακριά τον κίνδυνο και ένοιωθε ασφαλισμένο. Έτσι, αντί για δέκα, βρίσκονται 44 Πρόκριτοι όμηροι στους Τούρκους. Μαζί τους ο Μητροπολίτης Πλάτων και ο Αρχιδιάκος του Μακάριος Γαρής. Το μαντάτο ότι η Χίος ετοιμάζεται για επανάσταση ξυπνά τα αίματα των πλιατσικολόγων. Από τις αντικρινές ακτές φτάνουν ταγκαλάκια, γιορουκλήδες, ζειμπέκια και τουρκοκρητικοί που καταδυναστεύουν τον πληθυσμό. Τόσο πολύ, που η Υψηλή Πύλη επεμβαίνει, απελαύνονται οι άτακτοι και αντικαθιστώνται με 1000 τακτικούς και άλλους 1000 κάτω από τη διοίκηση του Ελέζογλου, ανθρώπου που αργότερα, στη μεγάλη σφαγή, σεβάστηκε την ανθρώπινη ζωή. Το Σάββατο 11 Μαρτίου 1822, αποβιβάζονται στο Κοντάρι 2.500 Σαμιώτες άοπλοι σχεδόν, με αρχηγό τους τον Λυκούργο Λογοθέτη. Από χιώτικης πλευράς συμμετέχει ο Χατζηαντώνης Μπουρνιάς από την Πυραμά που είχε κάποια πολεμική εμπειρία από τους Ναπολεόντειους πολέμους. Οι Τούρκοι αιφνιδιάζονται και μετά από μια μικρή μάχη κλείνονται στο κάστρο. Οι επαναστάτες φτάνουν νικητές, και τροπαιούχοι στη Χώρα της Χίου και για να κάμουν κάτι καίνε τα τούρκικα μαγαζιά και τζαμιά της πόλης. Την επομένη ο Λυκούργος Λογοθέτης διορίζει Χιώτες γενικούς εφόρους, οχυρώνονται και ψάχνουν για μπαρουτόβολα. Όπως είναι γνωστό πια, οι περισσότεροι στρατιώτες, όχι μόνο οι ντόπιοι εθελοντές αντάρτες αλλά και του σαμιώτικου εκστρατευτικού σώματος, ήταν οπλισμένοι με μαχαίρια δεμένα πάνω σε μακριά μπαστούνια. Και όταν απόχτησαν τηλεβόλα, έβαλαν βουτηχτάδες να ψάχνουν για σφαίρες στον .. πάτο του λιμανιού της Χίου. Οι Σαμιώτες άτακτοι, επιδόθηκαν στο πλιατσικολόγημα και έστελλαν στο νησί τους καΐκια ολόκληρα από λάφυρα. Ο Χατζηαντώνης Μπουρνιάς διεκδικούσε την Αρχιστρατηγία της εκστρατείας από το Λογοθέτη, σύγχρονα όμως κυνηγούσε και κάποιους προνοητικούς Χιώτες άρχοντες που φόρτωναν νύχτα τις φαμελιές τους και τ' αγαθά τους στα καΐκια για να φύγουν από το νησί. Οι Τούρκοι τα βλέπουν όλα τούτα και καταλαβαίνουν πως ο κίνδυνος που διατρέχουν δεν είναι μεγάλος. Στις 30 του Μάρτη 1822, Μεγάλη Πέμπτη κάνει την εμφάνιση της η Τουρκική αρμάδα με καπουδάν πασά τον Καρά Αλή. Σύγχρονα στην Πόλη, όπου είχαν φτάσει τα νέα του ξεσηκωμού της Χίου, απαγχονίζονται οι απεσταλμένοι των Χιωτών Π. Ροδοκανάκης, Μ. Σκυλίτσης, Θ. Ράλλης και 60 από τους γνωστότερους ντόπιους Χιώτες εμπόρους. Η εμφάνιση του τούρκικου στόλου είναι αρκετή για να διαλύσει τους επαναστάτες. Οι Ψαριανοί μπαίνουν στα καράβια τους και φεύγουν, οι Σαμιώτες το ίδιο και μόνο λίγοι Χιώτες κρατούν κάποια υποτυπώδη άμυνα, δίνοντας τον καιρό στον πληθυσμό της πόλης να βγει στα βουνά και τους μικρούς κολπίσκους του νησιού περιμένοντας τη σωτηρία από τα πλεούμενα. Μεγάλη Παρασκευή, 31 Μάρτη, ο Καρά Αλής δίνει γενική αμνηστία με αντάλλαγμα την υποταγή και την κατάθεση των όπλων, που όμως δε γίνεται δεκτή από τους αρχηγούς της επανάστασης. Αρχίζει ο βομβαρδισμός της πόλης και η απόβαση. Σύγχρονα, από τα Μικρασιατικά παράλια αρχίζουν να καταφθάνουν κάθε είδους πλοιάρια γεμάτα με άτακτους πλιατσικολόγους, που αρχίζουν αμέσως τη σφαγή, τις πυρπολήσεις τους εξανδραποδισμούς. Ο καπουδάν Πασάς Καρά Αλής, μια αμφισβητούμενη προσωπικότητα, ερχόταν στο νησί με εντολή να μη το ερημώσει. Όσο αναστατωμένοι κι αν ήταν οι Τούρκοι αντιλαμβάνονταν ότι η καταστροφή του νησιού θα είχε επιπτώσεις και στη δική τους οικονομία, ειδικότερα δε στην προμήθεια του χαρεμιού με το αρωματικό μαστίχι. Εκδίδει διαταγή λοιπόν, να μη σφάζονται γυναίκες κάτω των 40 χρονών και παιδιά 2-12 χρονών και οπωσδήποτε όχι μαστιχοκαλλιεργητές. Ο υπόλοιπος πληθυσμός, παραδίνονταν θυσία στην αγριότητα. Η παροιμία είντα Χιώτης, είντα Σουλιώτης, έχει την αρχή της στις τραγικές μέρες που ακολούθησαν με τις σφαγές και τις ατιμώσεις. Την πρώτη κιόλας μέρα της Σφαγής σφάζονται 9000 άνθρωποι και αιχμαλωτίζονται 12000. Είναι κυρίως άνθρωποι της πόλης, εκείνοι που δεν πρόλαβαν να φύγουν στα βουνά. Το μοναδικό σημείο αντίστασης, το πυροβολείο της Τουρλωτής πέφτει αμέσως και οι Τούρκοι επιδίδονται στο έργο τους ανενόχλητοι κυνηγώντας και σφάζοντας τον άμαχο πληθυσμό. Το Μεγάλο Σάββατο οι Τούρκοι προχωρούν έξω από τη Χώρα, καίνε τα Θυμιανά και το Νεχώρι και πολιορκούν το μοναστήρι του Αγίου Μηνά στο οποίο έχουν κλειστεί 3000 κατατρεγμένοι. Δυστυχώς σε αυτές τις κρίσιμες στιγμές οι Σαμιώτες που αστόχαστα με την εκστρατεία τους έφεραν τα δεινά στη Χίο έφυγαν εκτός από περίπου πενήντα, μαζί με τον αρχηγό τους Λυκούργο που κατέφυγαν στον Ανάβατο, που είχε γεμίσει από κυνηγημένους. Ο τόπος προσφέρονταν για αντίσταση, οι Σαμιώτες όμως δεν αποκρίνονταν στους Τούρκους επιδρομείς, έκαναν οικονομία στα μπαρουτόβολά τους, για να γλιτώσουν. Και στον Ανάβατο όμως την αντίσταση την αναλαμβάνουν οι ντόπιοι, που μη έχοντας όπλα σταματούν τους Τούρκους με πέτρες. Όχι για πολύ βέβαια. Για να παραδοθεί και ο Ανάβατος στην ιστορία, με το ολοκαύτωμά του. Στο μεταξύ βέβαια, ο Λυκούργος και οι 50 στρατιώτες του βρήκαν το πλοίο κάποιου Κεφάλα που τους πέρασε στα Ψαρά. Παρά τις παρακλήσεις δεν πήραν μαζί τους τον άμαχο πληθυσμό που έμεινε στο έλεος των εξαγριωμένων Τούρκων. Οι κατατρεγμένοι ακολούθησαν δυο δρόμους σωτηρίας. Ο ένας προς το βορρά. Προς το Κάβο Μελανιός και τους γύρω κολπίσκους, ελπίζοντας ότι από εκεί θα ήταν εύκολη η διαφυγή προς τα Ψαρά. Ο άλλος προς το νοτιά, προς τα Μαστιχοχώρια που ακόμα δεν είχε μπει λεπίδι. Στο Πασά - Λιμάνι, ο Ανδρέας Βώκος γνωστός με το παρατσούκλι Ανδρέας Μιαούλης, μεταφέρει κόσμο με τα καράβια του στα κοντινά νησιά των Κυκλάδων. Χωρίς αμοιβή. Χωρίς τις αθλιότητες που έγιναν στο Κάβο Μελανιός, όπου η σωτηρία ανταλλάσσονταν με όλα τα υπάρχοντα της φαμίλιας, ακόμη και ρούχα. Για όσους είχαν βέβαια. Όσοι δεν είχαν χρυσαφικά μαζί τους, αυτήν τραγική στιγμή, καταδικάστηκαν να γνωρίσουν τη σφαγή. Πέντε μέρες κράτησε η πρώτη σφαγή και ο Καρά Αλής συμφωνεί με τον Βαχίτ να κηρύξουν αμνηστία. Φωνάζουν τους Πρόξενους Αυστρίας και Γαλλίας και κατόπιν τους στέλνουν στα Μαστιχοχώρια, να διακηρύξουν ότι η τιμωρία τέλειωσε. Ο πληθυσμός να καταθέσει τα όπλα και να γυρίσει στα σπίτια του. Τους 70 πρώτους που επέστρεψαν τους πήρε ο Καρά Αλής και τους κρέμασε από τα κατάρτια της καπιτάνας του. Οκτώ κρέμασε ο Βαχίτ στο Κάστρο, ενώ συγχρόνως έσφαξε τους καλόγηρους της Μονής Χαλάνδρων και τους Καλλιμασιώτες. Όσοι πίστεψαν τις Προξενικές διαβεβαιώσεις, γνώρισαν το θάνατο. Κυριακή 23 Απρίλη, έξω από το Κάστρο της Χίου στήνονται 63 πάσσαλοι. Από πολύ πρωί αρχίζουν και βγάζουν τους φυλακισμένους προύχοντες και τους κρεμούν στη σειρά. Ανάμεσα στους, ο Μητροπολίτης Πλάτωνας και ο Αρχιδιάκονος του Μακάριος Γαρρής. Τα ακέφαλα πτώματα τους τα σέρνουν στους δρόμους ενώ τα κεφάλια παλουκώνονται στο Κάστρο. Το σώμα του Δεσπότη το πετούν στη θάλασσα που το εκβράζει στην Εγνούσα (Οινούσσες). Τρεις μέρες μετά τον απαγχονισμό των προυχόντων βασανίζεται απάνθρωπα ο Πρόξενος της Δανίας στη Χίο Κωνσταντίνος Σαλονικιός και τελικά ανασκολοπίζεται. Η οικογένειά του πουλήθηκε στην Τύνιδα και μετά από πολλά χρόνια εξαγοράστηκε από το βασιλιά της Δανίας. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία του Τούρκικου τελωνείου της Χίου, μέχρι τις 25 Μαΐου είχε δοθεί δικαίωμα μεταφοράς 41000 ανθρώπων, κυρίως πλουσίων οικογενειών στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. Ο Καρά Αλής ήταν άνθρωπος μετριοπαθής, επιφορτισμένος επιπρόσθετα με εντολές από την Υψηλή Πύλη να τιμωρήσει μεν παραδειγματικά το νησί αλλά να μη το αφανίσει ολοκληρωτικά. Ο Σουλτάνος ενδιαφέρονταν για προμήθεια του χαρεμιού του με το μυρωδάτο μαστίχι. Γρήγορα λοιπόν ο Καρά Αλής ήρθε σε αντίθεση με τον διοικητή του νησιού, το Βαχίτ που ήταν αιμοχαρής και αδίστακτος. Όταν άρχισε το Μπαϊράμι, πάνω στη Ναυαρχίδα, το όνομα της οποίας ήταν Μπουρλότα σαϊμάζι, δηλαδή εκείνη που καταφρονεί τα μπουρλότα, υπήρχαν 2286 ψυχές. Με μια παράτολμη επιχείρηση ο Κωνσταντίνος Κανάρης καταφέρνει με το πυρπολικό του να την πυρπολήσει, προκαλώντας ενθουσιασμό στον ελληνικό πληθυσμό και ένα είδος απάντησης – εκδίκησης για τα προηγούμενα γεγονότα. Η καταστροφή της καπιτάνας από τον άγνωστο μέχρι τότε Ψαριανό ναύτη Κωνσταντή Κανάρη, είχε πολλές επιπτώσεις και στην τύχη του νησιού και στη εξέλιξη του αγώνα. Μόλις οι Τούρκοι συνήλθαν από τον αναπάντεχο κακό που τους βρήκε, έκαμαν το τελευταίο γιουρούσι τους. Πλειοδοτεί σε σκληρότητα ο Τούρκος Διοικητής Βαχίτ πασάς και οι στρατιώτες του, 40000 στρατός και στίφη ατάκτων αποβιβάστηκαν στο νησί. Οι διαταγές του Βαχίτ θα εκτελεσθούν επακριβώς σε αμάχους, σκληρά, απάνθρωπα και φρικτά. Γυναίκες για να μην πέσουν στα χέρια του εχθρού πέταξαν τα μικρά τους στην θάλασσα και στη συνέχεια πνίγηκαν και αυτές. Άλλες στους βράχους γκρεμίζονταν ή αυτοκτονούσαν. Ολόκληρη η Χίος μετατράπηκε σε σφαγείο. Η παράδοση λέει πως οι Τούρκοι διάβηκαν το νησί κρατώντας ο ένας τον άλλο χέρι με χέρι ώστε να μη μείνει σπιθαμή γης ανεξερεύνητη, σπηλιά και λαγούμι που να μη το ψάξουν, να μη κυνηγήσουν και σκοτώσουν τους δυστυχισμένους. Η μεγάλη σφαγή έγινε στο Κάβο Μελανιός σε σημείο που η θάλασσα εκεί κοκκίνισε από το αίμα των σφαγμένων.

Κάμπος
Στα νότια της πόλης κατά μήκος της ανατολικής ακτής, σε απόσταση έξη χλμ. από το λιμάνι, εκτείνεται μια εύφορη πεδιάδα που είναι γνωστή ως Κάμπος. Δυτικά περικλείεται από χαμηλούς λόφους, όπου είναι χτισμένα τα λεγόμενα Καμπόχωρα, ανατολικά είναι η θάλασσα, βόρεια η πόλη της Χίου και νότια η περιοχή των Μαστιχοχωρίων. Τα πετρώδη υψώματα που τον κλείνουν απ’ τα δυτικά τροφοδοτούν τα υπόγεια νερά και έτσι κάνουν τον Κάμπο ένα απέραντο περιβόλι. Το μέσος μήκος του είναι 5 χλμ. και το πλάτος 2 χλμ., δημιουργώντας μια έκταση 10 περίπου τετ. χλμ. έχοντας στις παρυφές του το αεροδρόμιο της Χίου. Η πεδιάδα διασχίζεται από δύο χείμαρρους, τον Παρθένη και τον Κοκκαλάς που αποτελούν και τους βασικούς τροφοδότες των πηγαδιών που υπάρχουν σχεδόν σε κάθε περιβόλι. Πρόκειται για μια ειδυλλιακή περιοχή, μοναδική στο Αιγαίο, κατάφυτη από περιβόλια με εσπεριδοειδή καθώς το έδαφος είναι το πιο γόνιμο του νησιού. Ο Κάμπος είναι χωρισμένος σε κτήματα μέσου μεγέθους 10 στρεμμάτων με ένα πολύπλοκο σύστημα στενών δρομίσκων με ψηλούς μαντρότοιχους. Από το σύνολο του Κάμπου τα 7.300 στρέμματα καλύπτονται με εσπεριδοειδή που καλλιεργούνται με τον παλιό παραδοσιακό τρόπο, την πυκνή φύτευση. Σε κάθε στρέμμα καλλιεργούνται 80-100 δέντρα. Τα δέντρα αυτά είναι μεγάλης ανάπτυξης, δηλαδή φθάνουν σε ύψος τα τρία, τέσσερα ακόμα και τα πέντε μέτρα. Ο κεντρικός κορμός διακλαδίζεται στα 1,5-2 μέτρα ύψος και μετά ανοίγουν οι λεγόμενες ποδιές 5-6 μεγάλοι βραχίονες. Το κάθε δέντρο εφάπτεται με τα διπλανά του και δημιουργείται έτσι ένα ενιαίο σύνολο. Κατά μήκος του Κάμπου διέρχεται ο κύριος οδικός άξονας που συνδέει την πόλη με την νότια Χίο. Από τους γύρω λόφους μπορεί κανείς να δει την μεγάλη πράσινη θάλασσα από πορτοκαλιές μανταρινιές και λεμονιές με διάσπαρτες συστάδες από ελιές τσικουδιές, φλαμουριές και άλλα μεγάλα δέντρα. Ο Κάμπος άρχισε να κατοικείται από τη Μαόνα και τους τοπικούς άρχοντες γύρω στον 14ο αιώνα. Υπολογίζεται ότι κάποτε υπήρχαν γύρω στα 200 κτήματα, ελάχιστα όμως σώζονται σήμερα από τα αρχοντικά της πρώτης περιόδου. Οι περιηγητές του l8ου και l9ου αι. τον έχουν περιγράψει με κάθε λεπτομέρεια. Σήμερα πολλοί ιδιοκτήτες αρχοντικών φροντίζουν να τα επαναφέρουν στην αρχική τους μορφή, της πρώτης ή της δεύτερης φάσης μετά το 1881. Και ορισμένα από αυτά έχουν μετατραπεί σε πανέμορφους παραδοσιακούς ξενώνες. Τα πιο αξιόλογα αρχοντικά που διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση, αντιπροσωπευτικά της αρχιτεκτονικής του Κάμπου, είναι του Καζανόβα ή Μέρμηγκα, του Μαυροκορδάτου, του Ζυγομαλά και του Καλουτά. Επίσης το πιο καλοδιατηρημένο κτήμα είναι του Φιλίππου Αργέντη, στην ομώνυμη οδό, που έχει αποκατασταθεί στο μεγαλύτερο μέρος του το 1937-39 από τον A. Smith και προσφέρει την πιο ολοκληρωμένη εικόνα από τα παλιά αρχοντικά της Χίου. Η γοητεία του περιπάτου στα ήσυχα στενά δρομάκια είναι αξέχαστη. Ο Κάμπος είναι ένα μοναδικό οικιστικό γεωργικό σύνολο, εξαιρετικό παράδειγμα αρμονικής συνύπαρξης κατοικίας, γεωργίας και συμπληρωματικών λειτουργιών, όπου είναι χωροθετημένα περίπου 200 κτήματα, στα οποία αντιστοιχούν ισάριθμα αρχοντικά υψηλής αρχιτεκτονικής ποιότητας και επίσης ισάριθμα βοηθητικά κτίσματα, περίτεχνες βοτσαλωτές αυλές, δεξαμενές, μαγγανοπήγαδα και περιβόλια εσπεριδοειδών. Την καλλιέργειά τους εισήγαγαν στο νησί το 1261 οι Γενοβέζοι και από τότε αποτελούν την κύρια πηγή πλούτου της περιοχής. Τα πορτοκάλια, τα λεμόνια και αργότερα τα μανταρίνια εξάγονταν σε μεγάλες ποσότητες στην Βουλγαρία, Σερβία, Ιταλία, Ρουμανία, Τσεχοσλοβακία και στη Ρωσία, συγκεκριμένα στην Οδησσό. Το λιμάνι της Χίου την δεκαετία του ’30 έσφυζε από ζωή και κίνηση και το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων ήταν υψηλό. Την ευθύνη του Κάμπου έχει η Α’ Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων.

Οι αρχιτεκτονική των αρχοντικών του Κάμπου
Στον Κάμπο αναπτύχθηκε η συνήθεια της θερινής διαμονής των ισχυρών οικογενειών σε μεγαλοπρεπείς επαύλεις ή πύργους μέσα σε κτήματα με εσπεριδοειδή. Τα αρχοντικά αυτά υπέστησαν σημαντικές ζημιές με την καταστροφή του 1822 και το μεγάλο σεισμό της 22 Μαρτίου 1881. Κατόπιν όμως κτίστηκαν πολλές νέες κατοικίες στις ίδιες θέσεις που αποτελούνταν από μεγάλα, πέτρινα, νεοκλασικά κτίρια. Διατηρήθηκαν όμως η αυλόθυρα, το μαγγανοπήγαδο, η στέρνα, καθώς και τα περιβόλια με τα εσπεριδοειδή σχεδόν αυτούσια. Τη διαμόρφωση του Κάμπου με τα περιβόλια πρέπει να χρονολογήσουμε από την εποχή της Γενουατοκρατίας. Τον Κάμπο άρχισαν από τότε να καλλιεργούν, οργανώνοντας ταυτόχρονα και το εξαγωγικό εμπόριο, οι Γενουάτες άρχοντες και στη συνέχεια οι Έλληνες πλούσιοι έμποροι όπως οι οικογένειες Σκυλίτζη (ή Σκυλίτση), Ροδοκανάκη, Πετροκοκκίνου, Ράλλη, Σκαναβή, Γαλάτη, Ιουστινιάνη, Αργέντη, Μυταράκη, Μαυροκορδάτου, Μαχαιριάδη, Νεγρεπόντη, Αγελάστου. Έτσι τα περιβόλια έγιναν κέλυφος ζωής μιας κοινωνίας που ευημερούσε και επικοινωνούσε συνεχώς εμπορικά με τη Δύση. Οι ψηλοί συνεχείς και ομοιόμορφοι μαντρότοιχοι απ’ το ίδιο δομικό υλικό των κατοικιών, που συνδέουν μέχρι σήμερα, αλλά και ταυτόχρονα απομονώνουν τα περιβόλια μεταξύ της συντελούν ώστε να διαμορφώνεται ο Κάμπος σε μια οικολογική ενότητα. Το αρχοντικό βρίσκεται με τη μια πλευρά στο δρόμο και η προσπέλαση στο εσωτερικό του περιβολιού γίνεται πάντα από την αυλή. Μια μεγαλοπρεπής πύλη αποτελεί την είσοδο απ’ το δρόμο. Όταν ανοίγει η αυλόπορτα, αποκαλύπτεται η πλακόστρωτη αυλή, ένας άνετος υπαίθριος χώρος καθημερινής ζωής και εργασίας μοναδικός σε ατμόσφαιρα, με μεγάλα σκιερά δέντρα, όπως κουκουναριές, καρυδιές, φλαμουριές, λουλούδια, πηγάδι, στέρνα, πέργκολες, πεζούλια. Στη συνέχεια φαίνετε το περιβόλι, πυκνό, σκιερό, με αλέες, πλακόστρωτα και καθιστικό. Κύρια στοιχεία του χώρου αυτού είναι το μαγγανοπήγαδο, η στέρνα και η πύλη προς το περιβόλι, όλα διατεταγμένα κάθε φορά με διαφορετική σύνθεση, σταθερά όμως υπηρετώντας την καλλιέργεια των εσπεριδοειδών. Όλα αυτά τα στοιχεία συνθέτουν την παραδοσιακής μορφής καλλιέργεια εσπεριδοειδών. Τα περιβόλια είναι πάρα πολύ πυκνά με αποτέλεσμα οι άλλες καλλιέργειες να είναι περιορισμένες. Τα περισσότερα δέντρα είναι πορτοκαλιές και μανταρινιές όμως υπάρχουν λεμονιές και νεραντζιές. Το λειτουργικό αυτό πρότυπο που συνδέει στενά την κατοικία με την παραγωγή, επαναλαμβάνεται με μικρές παραλλαγές στη σύνθεση σε κάθε περιβόλι, σε ένα σύνολο 200 περίπου ιστορικών περιβολιών που με τα χρόνια διαιρέθηκαν σε πολύ περισσότερα. Η είσοδος στα κτήματα του Κάμπου γίνεται από τοξωτές εισόδους, τις περίτεχνες αυλόπορτες, που μαζί με τα ψηλά τοιχογύρια είναι τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία που θα συναντήσει κανείς στα στενά δρομάκια της περιοχής. Σε αυτές τις αυλόπορτες η εναλλαγή των κόκκινων και κίτρινων δοξαρόπετρων είναι σχεδόν καθολική. Σχεδόν όλες οι αψίδες είναι ημικυκλικές. Μερικές φορές το σημείο από όπου αρχίζει το τόξο δεν είναι τονισμένο, αλλά σε άλλες περιπτώσεις αυτό αρχίζει από τα κιονόκρανα των πιλιάστρων, των τετράγωνων δηλαδή κολώνων που βρίσκονται και στις δύο πλευρές του ανοίγματος της εισόδου. Στις λιγότερο σημαντικές κατοικίες του Κάμπου συναντούμε, αντί για τόξα, αυλόπορτες με ανώφλια. Σε αυτή την περίπτωση, το άνοιγμα, επειδή ήταν σημαντικό, στηρίζεται σε φουρούσια, τα οποία συχνά είναι διακοσμημένα. Πάνω από την κεντρική πέτρα του τόξου τίθεται πολύ συχνά μια λαξευμένη πέτρα, η οποία μπορεί να φέρει το οικόσημο της ιδιοκτήτριας οικογένειας.

Κτήμα Tεττέρικο
Το κτήμα Τεττέρικο, ιδιοκτησίας των κληρονόμων Α. Τέττερη, είναι σήμερα το μεγαλύτερο κτήμα στον Κάμπο με έκταση 40 στρέμματα. Στο κτήμα βρίσκεται το αρχοντικό, δύο βοηθητικά κτίσματα, μια περίτεχνη βοτσαλωτή αυλή που περιβάλλεται από την δεξαμενή, το μαγγανοπήγαδο και την φουντάνα. Το κυρίως κτίσμα είναι υψηλής αρχιτεκτονικής ποιότητος και προκαλεί το θαυμασμό. Το κτίριο καταστράφηκε από τον σεισμό του 1881 και ξανακτίστηκε αμέσως μετά, ακολουθώντας όπως όλα τα κτίσματα του Κάμπου τις αρχές της νεοκλασικής τεχνοτροπίας. Με απόφαση του Υπ. Πολιτισμού έχουν χαρακτηρισθεί ως έργο τέχνης και ιστορικά διατηρητέα μνημεία τα κτίσματα, η δεξαμενή, το μαγγανοπήγαδο, η φουντάνα, η βοτσαλωτή αυλή και ο μαντρότοιχος που περιβάλλει το κτήμα με περιβάλλοντα χώρο προστασίας το περιβόλι ιδιοκτησίας του Αντουάνου Τέττερη.

Αρχοντικό Περιβόλι
Το Περιβόλι, ιδιοκτησία της οικογένειας Ξύδα, είναι και αυτό ένα από τα σημαντικότερα κτίσματα του Κάμπου. Το κυρίως κτίσμα είναι διώροφο ορθογωνικής κάτοψης κεραμοσκεπές, κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από Θυμιανούσικη πέτρα. Η εξωτερική σκάλα που οδηγεί στον όροφο είναι αληθινό έργο τέχνης με πέτρινα σκαλιστά κολονάκια και πέτρινη κουπαστή. Εξαιρετικού ενδιαφέροντος είναι η εκλεκτικής νοοτροπίας μεγαλόπρεπη αυλόθυρά του. Στην βοτσαλωτή αυλή υπάρχει μαγγανοπήγαδο και στέρνα. Στο κτήμα υπάρχει και βοηθητικό κτίσμα. Το αρχοντικό κατασκευάσθηκε μετά το σεισμό του 1881 στη θέση προγενέστερου κτιρίου. Το κυρίως κτίσμα καθώς και το βοηθητικό επισκευάσθηκαν το 1979-80 και από 1982 μετατράπηκαν σε ξενώνα με δυναμικότητα 24 κλινών. Το χώρο περιβάλλει κτήμα 11 στρεμμάτων. Η οικογένεια Ξύδα ήταν στη δούλεψη του αρχοντικού, τότε που ήταν Λυκιαρδοπουλαίικο. Το 1974 το κτήμα αγοράστηκε από τον Οδυσσέας Ξύδα και λειτούργησε ως ο πρώτος ξενώνας του Κάμπου, μεγάλο τόλμημα για την εποχή εκείνη, μιας και όλοι είχαν συνηθίσει στα μεγάλα και απρόσωπα ξενοδοχεία (τηλ. 31513 και 32042).

Αρχοντικό Μηταράκικο
Το Μηταράκικο, ιδιοκτησίας Ν. Πλατή, βρίσκεται στον Κάμπο και είναι ένα από τα σημαντικότερα κτήματα. Στο κτήμα βρίσκεται το επιβλητικό κυρίως κτίσμα, το βοηθητικό κτίσμα -το ανεστάτικο- και το δεύτερο ισόγειο κτίσμα –ατελιέ- καθώς και το παλιό αρχοντικό με την βοτσαλωτή αυλή που περιβάλλεται από δεξαμενή σε συνδυασμό με καθιστικό καθώς και το μαγγανοπήγαδο. Το Μηταράκικο ήταν το σπίτι του ζωγράφου Γ. Μηταράκη, ο οποίος έκανε χρήση κυρίως του ισογείου κτίσματος για ατελιέ. Το κυρίως κτίσμα και το ατελιέ κατασκευάσθηκαν μετά το σεισμό του 1881, στις αρχές του αιώνα. Όλα τα κτίσματα χαρακτηρίστηκαν ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία από το Υπ. Πολιτισμού, καθώς και ο περιβάλλον χώρος, το περιβόλι ιδιοκτησίας Ν. Πλατή. Το σύνολο των κτισμάτων δεν έχει επισκευασθεί και είναι ακατοίκητο, αλλά παραμένει είναι σε πολύ καλή κατάσταση. Το περιβόλι καλλιεργείται.

Αρχοντικό Μαυροκορδάτικο
Στον Κάμπο τα ονόματα περικλείουν την ιστορία. Ονόματα οικογενειών πολύ παλιά, σχεδόν μυθικά. Ονόματα με δύναμη και ιστορία χαμένη στους αιώνες που όμως ζουν ακόμη σε αρχοντικά και βοτσαλωτές αυλές. Μια από τις μεγάλες οικογένειες είναι αυτή των Μαυροκορδάτων που το όνομά τους γεννιέται από τη συνένωση δύο μεγάλων Βυζαντινών οικογενειών. Οι Μαύροι και οι Γορδάτοι ενώνονται και προσθέτουν ένα νέο κλάδο στο οικογενειακό τους δέντρο, που στα μετέπειτα χρόνια συναντιέται με το όνομα Μαυρογορδάτος ή Μαυροκορδάτος. Η οικογένεια εγκαταστάθηκε στη Χίο γύρω στα 1570 και ανέπτυξαν εμπορικές και οικονομικές σχέσεις με τους Γενοβέζους. Απέκτησαν δύναμη, πλούτο και φήμη. Έλαβαν ισχυρές θέσεις και το όνομά τους το βρίσκουμε σε πολλές αναφορές της εποχής όχι μόνο στη Χίο, αλλά και στη Κωνσταντινούπολη, και στη Σύρο, όπου ένας γόνος της οικογένειας χτίζει το Αρχοντικό Βούρλη. Οι Μαυροκορδάτοι, μέχρι τα χρόνια της νεότερης Ελλάδας δίνουν στην πατρίδα υπουργούς, πρωθυπουργούς, σπουδαίους άντρες και φλογερούς πατριώτες. Στη Χίο η οικογένεια, όπως όλες οι οικογένειες της καλής κοινωνίας, μένουν στον Κάμπο. Τον Ιανουάριο του 1736 χτίζουν ένα αρχοντικό που θυμίζει ανάκτορο. Με πέτρα Θυμιανούσικη, σκάλες θεόρατες και τοξωτά περιστύλια. Οι στέρνες, το μάγγανο, η μεγάλη αυλόπορτα και οι βοτσαλωτές αυλές, όλα περίτεχνα φτιαγμένα, είναι στοιχεία απαραίτητα που δεν θα μπορούσαν να λείπουν από το αρχοντικό. Το αρχοντικό παρέμεινε πάντα στα χέρια της οικογένειας μέχρι που το 1938 ο τελευταίος Μαυροκορδάτος το κληροδότησε στον Δήμο Χίου. Ο Δήμος έχει αναπαλαιώσει το Μαυροκορδάτικο και διατηρεί το περιβάλλον κτήμα (τηλ. 32900).

Κτήμα Περλέας
Το κτήμα Περλέας είναι μία έκταση 17 στρεμμάτων στον Κάμπο. Αντιπροσωπευτικό δείγμα της αρχιτεκτονικής των αρχοντικών του Κάμπου είναι και το κτήμα Περλέας. Σήμερα το περιβόλι ανήκει στην εφοπλιστική οικογένεια της Χίου, Λέοντος και Ασπασίας Λεμού, από τα αρχικά ονόματα των οποίων πήρε και το όνομά του: (Περ)ιβόλι (Λέ)οντος και (Ασ)πασίας Λαιμού. Το κύριο κτίσμα του περιβολιού είναι μία έπαυλη του 1640 με τα κλασικά χαρακτηριστικά της γενοβέζικης αρχιτεκτονικής. Το κτίσμα αυτό συνοδεύεται από άλλα δύο μικρότερα, που χρησίμευαν σαν αποθήκη των εσπεριδοειδών. Οι φθορές του αρχοντικού οφείλονται στους πολέμους και στο μεγάλο σεισμό του 1881. Κάποιες προσθήκες είναι μεταγενέστερες αλλά αυτό δεν αλλοιώνει σε τίποτα την αρχική του μορφή. Επιδίωξη των σημερινών διαχειριστών είναι η τήρηση των αρχών της τοπικής παροιμίας: Καλώς τον μουσαφίρη, Εσύ θα φύγεις αυτό θα μείνει εδώ για πάντα. Γι αυτό να το σέβεσαι και να το προσέχεις (τηλ. 32217, 32962).

Αυτό το κείμενό μου δημοσιεύτηκε στο ταξιδιωτικό έντυπο ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ - Εφημερίδα Ημερησία, τ. 50 2004-2005