Στην Ισπανία «σπάει» η συνθήκη σιωπής

Δεν είναι ακριβώς ταξιδιωτικό, όμως δίνει μια εικόνα της χώρας που ο επισκέπτης που ψάχνει τις λεπτομέρειες μπορεί να λάβει υπόψη του...

Ο νέος νόμος περί μνημείων της κυβέρνησης Θαπατέρο ανταμείβει ηθικά τους ηττημένους του εμφυλίου πολέμου

Τον περασμένο μήνα η Ισπανία πέρασε ένα νόμο ο οποίος επιφανειακά ίσως να μην βγάζει νόημα, αλλά λέει πολλά για την Ευρώπη του νέου αιώνα. Το Κοινοβούλιο -εκπληρώνοντας μια προεκλογική υπόσχεση του ρωθυπουργού Χοσέ Λουίς Θαπατέρο από το 2004- διέταξε το κράτος να συνεργαστεί με τις οικογένειες των θυμάτων του ισπανικού εμφυλίου, και αυτών που έπεσαν θύματα του πολυετούς καθεστώτος Φράνκο, που θα θελήσουν την εκταφή των συγγενών τους. Παράλληλα, κάθε επαρχία στη χώρα υποχρεούται να απομακρύνει όλα τα εναπομείναντα μνημεία του Φράνκο.

«Φέρτε στην επιφάνεια το παρελθόν – και διαγράψτε το», είναι η ουσία του νόμου. Σε κάθε περίπτωση, στις συζητήσεις σχετικά με τον νόμο κανείς δεν έχει μιλήσει αρκετά για το διττό του πράγματος.

Οι επιζώντες χτίζουν μνημεία στη μνήμη των νεκρών και γκρεμίζουν τα αγάλματα των τυράννων που τους δολοφόνησαν αλλά επί ματαίω. Τα αγάλματα και τα μνημεία έχουν την ιστορία χαραγμένη πάνω τους και την οποία κάθε γενιά ξαναγράφει προς όφελός της. Η Ρωσία, στον δρόμο προς την ευημερία, παραμένει χαρακτηριτικά επιφυλακτική στο να αποποιηθεί το παρελθόν της, έχει ωστόσο αφαιρέσει πολλά σύμβολα του σοβιετικού καθεστώτος. Φυσικά κανένας λαός δεν έχει περάσει από κόσκινο τα δημόσια σύμβολα και χώρους περισσότερο από τους Γερμανούς για τους οποίους κάθε πέτρα και πινακίδα έχει οδηγήσει σε ένα καινούργιο μνημείο.

Η Ισπανία είναι μια διαφορετική περίπτωση, έχοντας υποστεί έναν εμφύλιο πόλεμο. Με έναν σκοτεινό και βαθύ φόβο για τους δαίμονες στην ψυχή τους οι Ισπανοί μπήκαν –μετά τον θάνατο του Φράνκο και τα χρόνια της μετάβασης στη δημοκρατία– σε αυτό που αποκαλείται στη χώρα συνθήκη σιωπής, κάτι που ο νέος νόμος στοχεύει στο να εξαλείψει. Οπως το έθεσε ο ιστορικός Χιου Τρέβορ Ρόπερ πριν από 40 χρόνια (γράφοντας για ένα διαφορετικό καθεστώς) «Μια μονάχα δεσποτική φιγούρα μπορεί να παρατείνει απαρχηωμένες ιδέες πέρα από το φυσικό όριο ζωής τους, αλλά η εναλλαγή των γενεών πρέπει, τελικώς, να τις διώξει μακριά». Θα μπορούσε κανείς να πει ότι στην περίπτωση της Ισπανίας αυτή η αλλαγή άργησε μια γενιά.

Πολύ πιο πριν από τη νομοθετική ρύθμιση, σχεδόν όλα τα μνημεία της εποχής του Φράνκο απομακρύνθηκαν από σοσιαλιστικές και συντηρητικές κυβερνήσεις. Αλλά έγινε σιωπηλά, χωρίς δημόσια συζήτηση για το θέμα αυτό, λες και η δημοκρατία ήταν πολύ εύθραυστη γι’ αυτήν τη μετάβαση παρ’ όλο που πιθανώς πολλοί οι οποίοι έζησαν το τέλος της εποχής Φράνκο να συμφωνούσαν ότι ήταν η καλύτερη λύση και ότι είχε φτάσει καιρός η χώρα να προχωρήσει. Ενα κενό ωστόσο παρέμενε.

Η Μπεατρίς Ριντίγκιεζ-Σαλμόνες, εξήντα-τριών ετών και υπεύθυνη επί πολιτιστικών θεμάτων για το συντηρητικό Λαϊκό Κόμμα στο Κοινοβούλιο θεωρεί ότι «τα μνημεία δεν έχουν καμία σχέση με τους τάφους. Περίπου 90% των μνημείων της εποχής Φράνκο έχουν απομακρυνθεί εδώ και καιρό... ο Θαπατέρο ανασύρει αυτό το θέμα για να κατευνάσει τους κοινοβουλευτικούς συμμάχους. Χρειάζεται και την ψήφο των Καταλανών και των Βάσκων – αυτών δηλαδή που επιδιώκουν τη σύγκρουση».

Οι συντηρητικοί επικριτές του Θαπατέρο υποστηρίζουν ότι χρησιμοποιεί το ζήτημα αυτό με τρόπο παρεμφερή με την συζήτηση περί κοινωνικών αξιών στις Ηνωμένες Πολιτείες, ώστε να προωθήσει μια κοινωνική ατζέντα που περιλαμβάνει πρόνοια για τους ομοφυλόφιλους, τις γυναίκες και τους Καταλανούς. Ο νέος νόμος περί μνημείων προσθέτει ακόμα μια ομάδα σε αυτήν τη λίστα: τους ηττημένους του εμφυλίου. Αλλά για τους αριστερούς, ο νόμος αυτός δεν είναι αρκετός.

Κατάλαβα ότι πολιτικοί επιστήμονες όπως η Παλόμα Αγκιλάρ, η οποία είναι συγγραφέας ενός βιβλίου για την ιστορική μνήμη, έχουν την αίσθηση πως οι Ισπανοί που καθοδήγησαν την μετάβαση στη δημοκρατία δεν ήξεραν τι ήταν καλύτερο για τους ίδιους. Μου ήρθε στο μυαλό μια φράση του ιστορικού Τσαρλ Πόουελ, που περιέγραψε αυτό το συναίσθημα ως μια «νέα νοσταλγια» για τον ρεπουμπλικανισμό και που υπονοούσε μια ηθική υπεροχή, όχι μόνο απέναντι στον Φράνκο αλλά και στο τωρινό πολιτικό σύστημα.

Βρέθηκα στο διαμέρισμα του Μπλα Πινιάρ, του 89χρονου ιδρυτή του ακροδεξιού Fuerza Nuerva το οποίο ακόμα και ο Φράνκο είχε θεωρήσει πολύ αντιδραστικό. Το παράπονό του σχετικά με αυτήν τη μετάβαση, σε αντιπαραβολή με τη νέα γενιά αριστερών, ήταν ότι αποτελεί ένα λύκο μεταμφιεσμένο σε πρόβατο. «Ενα κόλπο», όπως το αποκάλεσε, «ονομάστηκε μεταρρύθμιση αλλά στην ουσία είναι μια σχισμή που άλλαξε τα πιο βασικά στοιχεία της κοινωνίας: προστασία των οικογενειακών, ηθικών και θρησκευτικών αξιών, την ίδια την ενότητα της Ισπανίας». Τώρα που τα μνημεία αφαιρούνται ο ίδιος πιστεύει ότι «ο ιστορικός νόμος στην πραγματικότητα είναι εναντίον της ιστορίας επειδή προσπαθεί να σβήσει τις μνήμες του Φράνκο και τα καλά που έκανε για την Ισπανία».

Δεν το άντεχα, αλλά συμφωνούσα με αυτά που έλεγε. Νομοθετώντας για τα μνημεία δεν εξαγνίζεις τις αδικίες του παρελθόντος. Σε τελική ανάλυση τα μνημεία αποκτούν νόημα από εμάς τους ίδιους ειδάλλως γίνονται ένα με τα μνημεία των τυράννων και των στρατηγών τα οποία έχουν γεμίσει τα πάρκα και τις πλατείες μας.

Θα μπορόυσε κάποιος να πει ότι η κατάσταση στην Ισπανία μετά τον θάνατο του Φράνκο δεν μοιάζει με ένα γάμο: κάθε πλευρά κρατάει σε εφεδρεία αυτά που θα έβλάπταν τον άλλο. Η σιωπή δημιούργησε ένα δεσμό. Είναι χρυσή, όπως λέει και το ρητό. Τα αγάλματα είναι απλά μέταλλο και πέτρα. Παρ’ όλα αυτά, ο νέος νόμος, σμιλευμένος από τα παιδιά αυτής της σιωπής, παραδόξως δίνει νέο νόημα σε αυτά τα σύμβολα στον νέο αιώνα.

(πηγή: www.kathimerini.gr, 19/1/2008)